კანონი - თავისუფლების მტერი თუ მეგობარი?

ადამიანი თავისუფალია განახორციელოს ნებისმიერი ქმედება, რაც მოესურვება, თუკი გარემოება მას ამის საშუალებას აძლევს (თუკი ფიზიკურად შეზღუდული არ არის). ეს არის თავისუფლების ის ფორმა, რომელიც შეიძლება ერთი განმარტოვებით მცხოვრები ინდივიდისთვის მისაღები იყოს, თუმცა როდესაც ადამიანები თანაცხოვრობენ, ქმნიან საზოგადოებას, აქ უკვე მსგავსი ტიპის თავისუფლება საშიში, არაპრაქტიკული და გამოუსადეგარი ხდბა.  თანაცხოვრება გულისხმობს ერთმანეთის ინტერესების გათვალისწინებაზე თანხმობას, რაც შეუზღუდავ თავისუფლებას - ყველაფერ იმის კეთებას, რაც მოგესურვება - ცალსახად გამორიცხავს.

იმისათვის, რომ სახელმწიფომ იზრუნოს საკუთარი მოქალაქეების კეთილდღეობაზე, უზრუნველყოს ისინი უსაფრთხო გარემოთი, რომელშიც საუკეთესო შესაძლებლობა ექნებათ თვითგანვითარებისთვის, საჭიროა ყოველი ჩვენგანის თავისუფლების გარკვეულწილად შეზღუდვა. ამის საშუალება კი არის კანონი -  განსაკუთრებული წესით მიღებული აქტი, რომელიც არეგულირებს უმნიშვნელოვანეს საზოგადოენრივ ურთიერთობებს.

 შეიძლება რომ ის, რაც რაიმეს ზღუდავს ან არეგულირებს იყოს ამავე რაღაცის მიღწევის საშუალება? ანუ შეიძლება, რომ კანონი ჩავთვალოთ თავისუფლების მიღწევის საშუალებად? თუ პირიქით, ის უნდა მივიჩნიოთ თავისუფლების აღმკვეთ მექანიზმად? ჩემი აზრით, ამაზე პასუხია - კი და არა. გააჩნია კანონსაც.

როდესაც ვსაუბრობთ საზოგადოებაში განხორციელებად თავისუფლებაზე უნდა ვიგულისხმოთ ის მაქსიმალური თავისუფლება, რომელიც თანაცხოვრების პირობებში შეიძლება რომ გაგვაჩნდეს. აქ შემოდის სოციალური კონტრაქტის ცნება, რომელიც იმას მოიაზრებს, რომ სოციალური წესრიგისა და რიგი უფლებების შესანარჩუნებლად, ინდივიდი ნებაყოფლობით თმობს სხვადასხვა თავისუფლებას ხელისუფლების სასარგებლოდ. მსგავსი ნებაყოფლობითი „დათმობები“ ჩვენთვის სასარგებლოა, რადგან ისინი ჩვენსავე სასიკეთოდ მოქმედებენ: უფრო დაცულს ხდის ჩვენს სიცოცხლეს, საკუთრებას და რიგ უფლებებს (მაგრამ არა გარანტირებულს, რადგან არსებული გარეგანი შეზღუდვები ან უმრავლესობათა შეთანხმებები ყველა ადამიანისთვის საერთოდაც არ არის საკმარისი ბარიერი შესაჩერებლად). კანონი, რომელიც მიმართულია ისეთი ქმედებების საპრევენციოდ, რომელიც აზიანებს თითოეული ადამიანისათვის მნიშვნელოვან ღირებულებებს, შეგვიძლია ჩავთვალოთ თავისუფლების განხორციელების საშუალებად - იმად, რაც ადამაინებს სჭირდებათ, რომ განვითარდნენ, გახდნენ უკეთესები და სხვისი ინტერესების დაუზიანებლად მისდიონ საკუთარ ინტერესებს, სურვილებს.

მეორე მხრივ, კანონი შეიძლება საზიანო ან არაფრისმომტანი აღმოჩნდეს საზოგადოებისთვის და მისი თავისუფლებისათვის. აუცილებლობით გამოწვეული გარკვეული რეგულაციებისა და შეზღუდვების დაწესების უფლება ხშირად სახელმწიფოს სათავეში მოქცეულ პირებს ზომიერების შეგრძნებას აკარგვინებს, რასაც იქამდე მივყავარ, რომ კანონი, რეგულაცია შესაძლებელია ადამიანის თავისუფლების მნიშვნელოვან და დაუშვებელ დარღვევადაც კი იქცეს. მაგალითად, დღევანდელ პირობებში ასეთია „კომენდანტის საათი“ - გადაადგილების თავისუფლების შეზღუდვა, რომელიც ქვეყნის ყველა მოქალაქის თავისუფლებას ეხება, მრავალ კომპანიას და მათ თანამშრომლებს ხელს უშლის პროდუქტიულ მუშაობაში და ამსათან ერთად არ წარმოადგენს პანდემიასთან გამკლავების ეფექტიან საშუალებას. უპირველესად, ის ვერ ასრულებს თვითმიზანს. შემდგომ, ის სასარგებლიანზე მეტად (თუკი ასეთი საერთოდ არის) - უსარგებლოა და რაც მთავარია, არღვევს ადამიანის უმნიშვნელოვანეს  უფლებას. ეს ის ერთ-ერთი შემთხვევაა მრავალთაგან, როდესაც კანონის ძალა ბოროტად არის გამოყენებული სახელმწიფოს მიერ. ისეთ პირობებში, როდესაც მთავრობის ძალაუფლება არაკონტროლირებადია კანონი ხშირად გადაიქცევა ხოლმე ერთპიროვნული ინტერესების განსახორციელებელ იარაღად.

აღნიშნულიდან გამომდინარე, კანონმა შეიძლება მრავალგვარი სახე მიიღოს. ის შეიძლება იყოს ინდივიდის თავისუფლების დამცველი მექანიზმი სამართლიანი სახელმწიფოს ფარგლებში ან პირიქით, მისი უფლებების დამაკნინებელი საშუალება ოლიგარქიული რეჟიმის პირობებში.

თემიდა და დემოკრატია?

არისტოტელეს მიხედვით, დემოკრატიული სახელმწიფოს ძირითადი პრინციპი თავისუფლებაა. თავისუფლების ერთ-ერთი ნიშანი ყველას ხელმძღვანელად და ქვეშევრდომად ყოფნაა, თანასწორობა კი რაოდენობის მიხედვით ხორციელდება. ამიტომაც, უმრავლესობის ხმა გადამწყვეტია, რადგან უმრავლესობა სახელმწიფოა, იგი სამართლიანობაა.

უმრავლესობა ძლიერია, რაც თავისუფლებისთვის გადამწყვეტია. ამას კი მივყავართ შემდგომი პრინციპისკენ, კერძოდ კი, ვისაც როგორც უნდა ისე იცხოვრებს. მაგრამ ეს „ვისაც როგორც უნდა’’, შეიძლება ითქვას, რომ მთლად ყველა ადამიანზე, მაგალითად უმცირესობაზე, დიდად არ ვრცელდება.

მაგალითად, ტრამვის დილემა დემოკრატიულ სახელმწიფოში რომ გვეცადა რამდენად დაუჭერდნენ მხარს? მატარებლის მოახლოებისას, ერთი ადამიანის სანაცვლოდ ხუთ ადამიანს გადავარჩენდით, ამიტომაც, სარგებელი უმრავლესობაზე გათვლილი იქნებოდა.

და იმ ერთ ადამიანს, მატარებლის მოახლოებისას ხო წაერთმეოდა სიცოცხლე?

არისტოტელე თანასწორობის სურვილის შემთხვევაში ამბობს, რომ ღარიბები უფრო მეტად უნდა იყვნენ ხელისუფლების სათავეში, ვიდრე მდიდრები. თანასწორობა ხალხის დამსახურებაა და არა რაიმე ღირსების შედეგი. ამიტომაც, შეიძლება იმ ერთი ადამიანის სიკვდილი გამართლებულადაც ჩავთვალოთ, რადგან ამით ხომ უმრავლესობა გადარჩებოდა, უფრო მეტი კეთილდღეობა ექნებოდა.

ძველ საბერძნეთში, ათენმა საკუთარი თავისუფლება და თანასწორობა ოსტრაკიზმის მეშვეობით გამოხატა, რომელიც დემოკრატიის მტრების ქვეყნიდან გაძევებას ემსახურებოდა. კენჭისყრა, რაც დემოკრატიის თანმდევი მოვლენაა, ხმათა უმრავლესობით, აძევებდა არასასურველ პიროვნებებს. სხვათაშორის, რამდენჯერმე ამგვარად გაძევებულებს შორის იყვნენ პირადი ქონების მოხვეჭის მსურველი პირნი. ფაქტია, რომ კენჭისყრის მონაწილეებს ინდივიდის პირადი სურვილების მაგივრად, ქვეყნის კეთილდღეობა უფრო აინტერესებდათ.

მაგრამ როგორ მდგომარეობაში იქნებოდა თავად დემოკრატიული თავისუფლება და თანასწორობა, თუ ერთი ადამიანი გარკვეული მორალის, მაქსიმის, ვალდებულების ფონზე იმოქმედებდა?

როგორც უკვე ვახსენე, არისტოტელეს მიხედვით, დემოკრატიული თავისუფლების ერთ-ერთი ნიშანი არის რიგრიგობით ყველას ხელმძღვანელად და ქვეშევრდომად ყოფნა.

შეიძლება ითქვას, რომ ხელმძღვანელიც და ქვეშევრდომიც ემორჩილება გარკვეულ მორალს, რომელიც ხელს უწყობს მათი მოვალეობების შესრულებას. ეს მორალი, რომელსაც შეიძლება მაქსიმაც ვუწოდოთ, შეიძლება გამოხატავდეს საკუთარი მოვალეობების შესრულებას. მაგალითად, ხელმძღვანელისთვის წესი იყოს, რომ არ მოატყუოს საკუთარი ქვეშევრდომები. ამ წესის მიხედვით, მას მუდამ სიმართლის თქმა მოუწევს მათთვის, მისმა სიმართლემ უარყოფითადაც რომ იმოქმედოს. იგივე წესია ქვეშევრდომის მიმართაც.

დემოკრატიულ სახელმწიფოში ასეთ მაქსიმად შეიძლება ჩავთვალოთ: ყველა თანამდებობის არჩევითობა, მათი ხანმოკლეობა, ერთი და იგივე პირის მიმართ ერთი და იმავე თანამდებობის ორჯერ დაკავების შეუძლებლობა, ანდაც ამის დაკავების იშვიათი გამონაკლისი, რომელიც გარკვეულ წესს მაინც ემორჩილება. ამასთანავე სასამართლოში ყველა მოქალაქის მონაწილეობა.

ბოლოს კი, აქვინელის არ იყოს, ადამიანმა კარგი რამ უნდა გააკეთოს, ხოლო ბოროტება თავიდან უნდა აირიდოს. ამისათვის, მან გარკვეული პრინციპებიც უნდა დაიცვას. მაგალითად, ქორწინება, ოჯახი, თავდაცვა, საზოგადოებაში ცხოვრება თუ უფლის თაყვანისცემა. და როგორ მიესადაგება ეს პრინციპები დემოკრატიულ თავისუფლებასა და თანასწორობას?

არისტოტელეს მიხედვით, დიდი გადასახადები ან ქონების კონფისკაცია ამხობს დემოკრატიას. ჭეშმარიტი დემოკრატია ყურადღებას აქცევს იმას, რომ ხალხი ძალიან არ გაღარიბდეს. შეიძლება ითქვას, რომ ხალხის გაღარიბება გაართულებს საზოგადოებაში ცხოვრებას, თავდაცვას და ოჯახის შექმნის შესაძლებლობას, ამიტომაც, მივალთ აქვინელის პრინციპებთან წინააღმდეგობაში. აქედან გამომდინარე, დემოკრატიის დაცვა იწვევს აქვინელის კანონებთან შეთანხმებას. ამას კი მივყავართ, თავისუფლებისა და კანონის პრინციპამდეც. დემოკრატიულ სახელმწიფოში შემუშავებულ კანონებს უმრავლესობის ხმად აღიარებულ თავისუფლებას ვუთანხმებთ.

დასასრულს კი, კართაგენელების მაგალითს მოვიშველიებ. მათ ხალხი დაიმეგობრეს. მათი ქონება გააერთიანეს და საშუალება მისცეს ესარგებლათ. ამან კი განაპირობა, კანონთან შეთანხმებული თავისუფლების წარმოშობა. კერძოდ კი, მათთან დამეგობრებამ გამოკვეთა უმრავლესობის ხმა, ხოლო დემოკრატიისთვის კი უმრავლესობა მნიშვნელოვანია, რადგან მათთვის ხალხის მიერ შემოღებული კანონები თავისუფლებას ნიშნავს, რასაც ცალკე თანასწორობამდე მივყავართ.

ჰაიეკი და სპონტანური წესრიგი

იმისთვის, რომ ცხადად გამოჩნდეს რა ტიპის კანონებია ფრიდრიხ ჰაიეკის აზრით მიზანშეწონილი, კარგი იქნება, პირველ რიგში, თუ მის დამოკიდებულებას განიხილავდით წესრიგის შესახებ. ჰაიეკის აზრით არსებობს, ორი სახის წესრიგი - დაგეგმილი და სპონატნური წესრიგი. დაგეგმილი წესრიგი ხშირად წარმოიშვება კონკრეტული ადამიანის ან ჯგუფის ინეტრესებისგან.  მიზნები და საშუალებები, რომლებსაც დაგეგმილი წესრიგი ემსახურება არის იმის ხელში, ვინც ეს წესრიგი შექმნა. ფირმები და კორპორაციები ძირითად შემთხვევაში დაგეგმილი  წესრიგის სახეს წარმოადგენენ, იმ გაგებით, რომ, ასეთ შემთვევაში, გარკვეული პირის, თუნდაც ფირმის ლიდერის მიერ არის დადგენილი გარკვეული მიზნები და ფირმის ყველა თანამშრომელი ცდილობს ამ დადგენილი მიზნის მიღწევას. თუ წარმოვიდგენდით ისეთ სოციალისტურ სახელმწიფოს, სადაც არ არსებობს თავისუფალი ბაზრის მცნება და სახელმწიფო თავად წყვეტს, როდის რამდენი, რა სახის და როგორი პროდუქტი იწარმოოს, ეს დაგეგმილი წესრიგის სახეობა იქნებოდა.

წესრიგის მეორე ტიპს წარმოადგენს სპონტანური წესრიგი, რომელიც სოციალური ინტერაქციიების შედეგად წარმოიქმნა და წარმოადგენს ამ უკანაკნელის ბუნებრივ შედეგს. მაგალითისთვის, თუ კინოში შევედი და სკამზე დატოვებული პერანგი დავინახე მე მეცოდინება, რომ ეს ადგილი დაკავებული მიუხედავად იმისა, რომ არსად ასეთი დაწერილი წესი არ არსებობს. ასეთი ცოდნა ჩემში საზოაგდოებასთან ურთიერთობის შედეგად დაუწერელი კანონის სახით მაინც არსებობს. ჰაიეკი ფიქრობს, რომ საზოგადოებები თავიანთი ბუნებით სპონტანური წესრიგის შედეგია. სპონტანური წესრიგის უპირატესობას წარმოადგენს ის, რომ იგი  თავის თავში ერთდროულად არსებობის საშუალებას აძლევს განსხვავებულ ადამიანთა მისწრაფებებს და აუცილებლობით არ უსაზღვრავს ამ ადამიანებს თავიანთ სურვილებს, როგორც ეს სოციალიზმის შემთვევაში ხდება და რასაც ჰაიეკი მწვავედ აკრიტიკებდა. შეუძლებელია მთელი კაცობრიობის ცოდნა ერთ ადამიანში ან ადამიანთა ჯგუფში იყოს კონცეტრიებული და ამით იგი უარყოფა დაგეგმილი წესრიგის ერთ-ერთ სახეს, ცენტრალურად დაგეგმილ ეკონომიკას. ცენტრალურად დაგეგმილი ეკონომიკა არის ისეთი ეკონომიკა, როდესაც სახელმწიფო აკონტროლებს, თუ რა იქნებს წარმოებული, რა რაოდენობით, რამდენი და ვის მიერ.

ის რაც საშუალებას აძლევს დაგეგმილ წესრიგს, რომ იარსებოს არის, ძალდატანება, ხოლო სპონტანური წესრიგი არსებობს თავისთავად. მოექცე საზოგადოებას, როგორც ფირმას ( სოციალიზმი ) ან როგორც სამხედრო ერთობას (ფაშიზმი ) ნიშნავს იმას, რომ ჩაანაცვლო უამრავი ინდივიდუალი ადამიანის განსხვავებული სურვილი, ერთი რაიმე გარკვეულად დადგენილი უნივერალური წესით და ამგვარად ამ ადამაინთ ინდივიდუალური სურვილები უარყოო.

საზოგადობისთვის მისაღებია სპონტანური წესრიგი, ფიქრობს ჰაიეკი, რადგან იგი შედგება უამრავი ინდივიდუალური წევრისაგან და მათი გეგმები და მისწრაფებები არ არის აუცილებლობით გაზიარებული საზოგადოების სხვა წევრების მიერ, თუმცა, მიუხედავად ამისა, შენ გაქვს საშუალება მისდიო ამ მიზნებს. ასეთ შემთხვევაში სპონატნური წესრიგი ფიქრობს ჰაიეკი, რომ უფრო მეტად მოხერხებულია, რადგან დაგეგმილი წესრიგი არ ითვალისწინებს ამ ინდივიდუალურ სურვილებს. როდესაც ხალხი იზიარებს ერთ კონკრეტულ სურვილს, როგორიც არის კარგი თავდაცვა, კარგი ეკოსისტემა და თუნდაც კარგი ჰაერი მხოლოდ მაშინ შეიძლება არსებობდეს დაგეგმილი წესები კონკრეტულ საკიტებთან მიმართებაში, რადგან ეს სურვილები უნივერსალურია.

ის უპირატესობა, რაც სპონტანურ წესრიგს გააჩნია დაგეგმილ წესრიგთან მიმართებაში გამოიხატება არა იმაში, რომ იგი ერთდროულად შეიძლება ემსახურებოდეს მრავალი განსხვავებული ადამიანის მიზნებს, არამედ იმაში, რომ ამ დროს შეიძლება იქნეს გამოყენებული ის ცოდნა, რომელიც მხოლოდ მთავრობისთვის მიუღწეველი იქნებოდა. მაგალითისთვის, თავისუფალი ბაზარი მოქმედებს ადამ სმიტისეული უხილავი ხელის პრინციპით, როდესაც კონკურენციის პირობებში უამრავი პირები იძულებულნი არიან მაქსიმალურად ეფექტურად აწარმოონ თავისი პროდუქტი და ამ პროცესში თავიანთი კონკრეტული ცოდნით იმოქმედონ იყიდონ ან გაყიდონ რაიმე საქონელი, რაც ძალიან არაეფექტური იქნებოდა დაგეგმილი ეკონომიკის დროს, რადგან ამ დროს მოუპოვებელი რჩება სწორედ ეს კონკრეტული ცოდნები.

თუ ჩვენ შევხედავთ საზოგადოებას, როგორც სპონტანურ წესრიგს მაშინ ცხადი გახდება ისიც, თუ რა ტიპის წესებს მოითხოვს იგი. წესები, რომლებსაც ჰაიეკი გულისხმობდა გადატანითი მნიშვნელობით შეიძლება ეწოდოს შუქნიშნის ტიპის წესები. ამგავრი წესები არ მოითხოვენ შენგან იმის ახნსას, თუ რა მიზნებს მისდევ, ერთადერთი, რასაც იგი შენ გიწესებს არის ის, თუ რა საშუალებებით არის ამ მიზნის მიღწევა შესაძლებელი.

თუ კანონები იქნებიან, ისე, როგორც შუქნიშნის წესები არსებობს, ჩვენ მიდრეკილები ვიქნებით, რომ დავინახოთ ისინი, როგორც არაპერსონალური წესები, მაშინ, როდესაც დაგეგმილი წესრიგის დროს გარკვეულ პირთა მიერ არის დადგენილი კანონები, რომლებიც ხშირ შემთვევაში დაფუძვნებულია მათივე სუბიექტურ მისწრაფებეზე და გამორჩენაზე. ჩვენ ყველამ ვიცით, რომ, როდესაც ინთება წითელი შუქი ჩვენ არ შეგვიძლია გავლა და ამის გამო არასდროს არ ვგრძნოთ თავს შეურწაყოფილად, რადგან სამგზავრო სისტემამ ცოტა ხნით ჩვენი გეგმები გადადო.

მანქანის ტარების ლიცენზია, პირადი ქონების უფლება და სხვა ის წესებია, რომლებიც  შესაბამისობაში მოდიან სპონტანურ წესრიგთან. ჰაიეკი ფიქრობდა, რომ როდესაც კანონები გვაფერხებენ ჩვენი მიზნისკენ მიმავლ გზაზე, ეს უნდა იყოს არაპერსონალური მიზნებისდა გამო, რომ ის ამავდროულად ინარჩუნებდეს თავის სარგებლიანობას წესრიგთან, როგორც მთლიანობასთან მიმართებაში. მთავრობის მოვალეობა უნდა იყოს გაანახლოს ეს წესები მაშინ, როდესაც ამის საჭიროება დგება, რომ ეს წესები დაგვეხმარონ კოორდინაციაში და ადამაინებთა ინტერქაციაში მივაღწიოთ იმას, რაც გვსურს და არა პირიქით განგვისაზღვროს ის, თუ რა გვსურდეს. ეს არის ის, რითაც თავისუფალი საზოგადოება განსხვავდება არათავისუფალი საზოაგადოებისაგან, არა შეზღუდვების სიმცირით, არამედ ამ შეზღუდვების ტიპებით და მიზნებით.

Ბეწვის ხიდზე გავლა, ანუ სვლა თავისუფლებისკენ

თავისუფლება რამდენადაც სასურველია ყველა ადამიანისთვის, იმდენად აბსტრაქტულ ცნებას წარმოადგენს, რომლის საზღვრების დადგენაც ძალიან რთულია. Მაშინ, როცა მილიარდობით ადამიანი ცხოვრობს დედამიწაზე, შეუძლებელია კანონის გარეშე იყოს დაცული ყველას უფლებები და თავისუფლებები. ჯერჯერობით თავისუფლების აღსაწერი ალბათ ყველაზე ზუსტი ფორმულაა ის, რომ შენი თავისუფლება მთავრდება იქ, სადაც იწყება სხვისი. Სწორედ ამ ფორმულის სისრულეში მოსაყვანადაა საჭირო კანონიც, თუმცა ამ ბეწვის ხიდზე გავლისას ბევრი იდეოლოგია და მმართველობა ჩავარდნილა.

Ჩემი აზრით, ადამიანის ბუნებრივი მდგომარეობაა, რომ მიიღოს ის, რაც უნდა. ძალიან მარტივად რომ შევაჯამოთ, სწორედ ამ ‘უნდას’ მიღების მოთხოვნილება მგონია ადამიანის თავისუფლებისაკენ სწრაფვა. შესაბამისად, ადამიანი თავისი არსით მიისწრაფვის თავისუფლებისკენ. თუმცა სამყარო ისეა მოწყობილი, რომ ჩვენდაუნებურად სხვა ადამიანების არსებობა გვაიძულებს, რომ მხოლოდ ჩვენს თავზე აღარ ვიფიქროთ ისევ ჩვენივე თავის სასიკეთოდ. მაგალითად, პრეისტორიულ ერაში, როცა არავითარი კანონები არ არსებობდა და ხალხი მხოლოდ საკუთარი თავისთვის ცხოვრობდა, ეს იწვევდა მათ მუდმივად შიშში ცხოვრებას. მათ არ იცოდნენ, დაიდან ვინ დაესხმებოდათ თავს “პირველყოფილი თავისუფლების” პირობებში. Შესაბამისად, ეს გრძნობა მათ თავისუფლებას ზღუდავდა და პარადოქსულად მივდივართ იმ დასკვნისკენ, რომ თავისუფლებამ თავისუფლება შეზღუდა. Ამიტომაც საჭირო გახდა კანონი, რომელიც დაარეგულირებდა თითოეული ადამიანის თავისუფების ფარგლებს, რომელიც ყველასთვის ოპტიმალური იქნებოდა, რაღაც ჯამური კეთილდღეობის მსგავსი.

Მეორე მხრივ, არსებობდნენ ისტორიაში ტირანული რეჟიმები, რომლებიც თავიანთი კანონებით იმდენად ზღუდავდნენ ადამიანთა თავისუფლებას, რომ ფაქტობრივად მათ მარიონეტებად აქცევდნენ. Საქმე ისაა, რომ, ჩემი აზრით, რეჟიმი, რომელიც არ ერგება ადამიანის ბუნებრივ მდგომარეობას და აიძულებს მას რომ ფორმა შეიცვალოს ან შეიკუმშოს, აუცილებლად იგემებს მარცხს. ადამიანი არ არის თიხა, რომელიც ფორმის შეცვლისას იყინება. იგი შინაგანად მუდამ იბრძვის თავისი საწყისი ფორმის დაბრუნებისკენ, ხისტია. Შეიძლება თქვათ, რომ უამრავი ადამიანი ყოფილა დამონებული, დამორჩილებული და დაპროგრამებული რეჟიმის მიერ, თუმცა გეტყვით, რომ ეს არ არის წამიერი პროცესი. Ხშირად ამ ყველაფრის ამოხეთქვას დრო სჭირდება. Სწორედ ამ ვულკანის ამოხეთქვას შეგვიძლია ვუწოდოთ რევოლუცია. Რევოლუცია ჩემთვის სწორედ ეს არის - ადამიანის შინაგანი მოთხოვნილება, დაიბრუნოს მისთვის ბუნებითად საწყისი მდგომარეობა.

რატომ განიცადა კრახი საბჭოთა კავშირმა ან ნაცისტურმა გერმანიამ. ვფიქრობ, პასუხი სწორედ ეს არის. ადამიანების ტალღა, რომელიც თავისუფლებისაკენ ისწრაფვის, შეუჩერებელია.

Საბოლოოდ ვასკვნი, რომ თავისუფლების სრული და ზუსტი განმარტება არც არსებობს, უბრალოდ არსებობს მოტივი, რომელიც ჩვენ ყველას გვამოძრავებს. და სახელმწიფოში, რომელიც ერგება ადამიანის შინაგან სამყაროს, ცნებები ‘თავისუფლება’ და ‘კანონი’ ერთმანეთს ჰარმონიულად ერწყმის. როგორც კანონით იწერება თავისუფლება, ასევე თავისუფლებით იწერება კანონი.

თავისუფლების ტყავში გახვეული კანონი

    XIX საუკუნის ინგლისერი ეკონომისტი და ფილოსოფოსი ჯონ სტიუარტ მილი ამბობდა, რომ ადამიანმა ყოველივე უნდა განსაზღვროს პირადი ბედნიერების მოტანის შესაძლებლობის კუთხით, მხოლოდ იმგვარად, რომ სხვა ადამიანი არ დააზარალოს. 

    თანამედროვე ლიბერალიზმი და ჰუმანისტური მიმდინარეობები ზემოთქმული მოსაზრების მიხედვით ხელმძღვანელობენ ასე თუ ისე; მსოფლიოში არსებული ეკონომიკურ-პოლიტიკურად განვითარებული სახელმწიფოები სწორედ ამგვარი გამატონებული აზრით, ე.წ. “მეინსტრიმით”, იმართება. კაცობრიობა მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე მიილტვის საკუთარი ბედნიერებისაკენ და დღესდღეობით ადამიანს ჩააგონეს, რომ მისი ბედნიერება უსაზღვრო უნდა იყოს, გარდა ერთისა - იგი არ უნდა ჰკვეთდეს ზღვარს, რომელსაც სხვა ადამიანის თავისუფლება (თუნდაც სიცოცხლე, ჯანმრთელობა და მისთ.) ეწოდება. თანამედროვე ადამიანს სიხარულით ატყობინებენ, რომ მას აქვს ბედნიერებისაკენ სწრაფვის უფლება (ისე, თითქოს აქამდე არ ჰქონია ეს უფლება და ახლა მიიღო) და შეუძლია, როგორ და რა გზითაც სურს, ისე მიაღწიოს მას, მაგრამ სხვას არ ავნოს.

    აი, ეს “მაგრამ” გახლავთ ყველა პრობლემის არსი და უდიდესი ოქსიმორონი... მაშინვე ჩნდება კითხვა: როგორ უნდა ვიყო ბედნიერი, თუ ეს უკანასკნელი სხვისი დაზარალების გზით მიიღება, რაც მე მეკრძალება? თითოეულ ადამიანს ინდივიდუალურად ესმის ბედნიერების არსი, რომელიც საერთოდ არ გამორიცხავს სხვაზე ძალადობას. მაშ, გამოდის, რომ ვინც ადამიანის ტანჯვა-წამებით ბედნიერობს, იგი ვერც ვერასოდეს გახდება ბედნიერი (ყოველ შემთხვევაში, იდეაში მაინც), მხოლოდ იმიტომ, რომ ასე დააწესა კანონად რამდენიმე ადამიანისაგან შემგარმა ხელისუფებამ... 

აქ აქცენტი როდია გაკეთებული ძალადობის შეწყნარებასა თუ მოწონებაზე, არამედ მთავარი არსი ისაა, რომ მგელი ცხვრის შესამოსელშია გადაცმული - სადაც ცხვარი ერთი შეხედვით თავისუფლება და უსაფრთხოებაა; ნამდვილად კი, ეს მგელი უდიდესი შემზღუდავია თავისუფლებისა.

    რომ დავუფიქრდეთ, ბედნიერება უმეტესწილად სხვა ადამიანების დაზარალების ხარჯზე მიიღწევა, და ეს გზა თუ გამოვრიცხეთ, მაშინ ბედნიერების მომტანი საშუალებებიდან ძალზე მცირეღა თუ დარჩება ლეგიტიმური. ამ ყოველივეს გამო, ინდივიდი თავისუფლების სახელით მოღვაწე მსოფლიო ხელისუფლებების უდიდესი ტყვეა. ადამიანში ჩაკლეს ნებისმიერი სახის ბრძოლისუნარიანობა, თავდაცვის შნო, პირადი ინიციატივის გაქანება; ამის მაგივრად თანამედროვე ჰუმანიზმი გვეუბნება, რომ ჩამოთვლილთაგან ყოველივეს თავად გააკეთებს და მოაგვარებს - სახელმწიფო სტრუქტურა დაგიცავს ძალადობისაგან, მას ეღვიძება შუაღამით შენ მაგივრად, იგი ადევნებს თვალყურს შენს მტრებს (თუმცა პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ამ ფუნქციასაც ვერ ასრულებს იგი რიგიანად)...

... და ადამიანიც ბედნიერია; მას ჯერ არაფრისათვის მიუღწევია და უკვე ბედნიერია, ვინაიდან იცის, რომ რაღაც ძალოვანი სისტემა მასზე ზრუნავს; სინამდვილეში კი, ეს სისტემა მხოლოდ მის სიცოცხლესა და ფიზიკურ უსაფრთხოებას უზრუნველყოფს(?)... განა მხოლოდ სიცოცხლესა და ფიზიკურ ჯანმრთელობამდე უნდა დაიყვანებოდეს ბედნიერება? 

    მოკლედ რომ ვთქვათ, ეს არ არის თავისუფლება - არამედ ეს გახლავთ “თავისუფლების” ბუტაფორია. კაცობრიობას პრეტენზია აქვს, ყოველმხრივ შეუქმნას ადამიანს თავისუფლად მოქმედების პირობები, თუმცა არც ეს უკანასკნელია ნამდვილი (თავისი არსით) და არც პირველნახსენები პრეტენზია. მთავარია არა ის, თუ რამდენად კარგია ან ცუდი სხვა ადამიანზე ძალადობა და ზიანის მიყენება საკუთარი ბედნიერების მისაღწევად, არამედ ის, რომ ეს ყოველივე ერთი დიდი აფიორაა, რომელიც სახელმწიფო სტრუქტურის წისქვილზე ასხამს წყალს და პიროვნებას მთელი თავისი შეგნებით ჰგონია, რომ იგი თავისუფალია. ეს ადამიანი კმაყოფილია იმით, რომ მასზე მოძალადე დაისჯება კანონის ძალით, და მზადაა, შეზღუდოს საკუთარი თავისუფლება ბედნიერების საკითხში სწორედ “თავისუფლების” იმედითა და მისდამი ნდობით. 

“ინდივიდის თავისუფლება ჯერჯერობით უნდა შეიზღუდოს; მან თავი არ უნდა მოაბეზროს სხვებს.” - ჯონ სტიუარტ მილი. ეს პიროვნება თავისუფლების მქადაგებლად მიიჩნევა, რომელსაც ამ თავისუფლების გასაქანის მასშტაბები სხვა ადამიანისადმი ზიანის აღკვეთის დონემდე დაჰყავს.

    საერთო ჯამში, ყველაზე ოპტიმალური გამოსავალი ამ თვალთმაქცური სიტუაციისა გახლავთ ანარქო-ინდივიდუალიზმის იდეა, რომელიც ნამდვილ თავისუფლებას შექმნის სამყაროში (მათ შორის იმ ადამიანებშიც, ვინც სახელმწიფოს აირჩევს დამცველად, რადგან ეს მათი არჩევანი იქნება). ამ შემთხვევაში უმაღლესი კანონი ინდივიდუალურ გადაწყვეტაში უნდა მოიძებნოს, რაც სრული თავისუფლების - ესე იგი, ნებისმიერი სახის ბედნიერების მიღწევის - საშუალებას მოგვცემს, ხოლო დანარჩენი თავად პიროვნებაზეა დამოკიდებული, თუ რა გზას აირჩევს და რამდენად მოახერხებს ბედნიერების მოპოვებას... ჩემი აზრით, თავისუფლება გაცილებით მნიშვნელოვანია, ვიდრე ძალადობის აღკვეთა (პირველის მოსპობის ხარჯზე) და მის სასარგებლოდ შექმნილი ნებისმიერი კანონი. 

როგორ გვესმის სექსი? მისი დანიშნულება განსხვავებული ფილოსოფიების ფარგლებში

სამყაროს წარმოდგენა სექსზე ყოველთვის იცვლება. თუ ერთი პერიოდი ის ტაბუდადებული თემა იყო, რომელზეც არც კი ლაპარაკობდნენ, დღეს უფრო მეტ კულტურაში წახალისებულია მისი განხილვა, თუნდაც განათლების მიზნით. ყველამ ვიცით, რომ საბჭოთა კავშირში სექსი, როგორც საზოგადოების განხილვის საკითხი, მიუღებელი იყო. არსებობს უამრავი მითი მის შესახებ, რომელთა გაქრობაზე პროგრესული ქვეყნები მუშაობენ და ცდილობენ, სექსის შესახებ ცრუ ინფორმაცია ამოშალონ საზოგადოების ცნობიერებიდან. სექსზე სპეციფიურ შეხედულებებს სხვადასხვა საფუძველი აქვს, თუმცა ამ საფუძველს უმეტესად რელიგია და ტრადიციები წარმოადგენს. ყველაზე ცნობილი ნარატივი სექსის შესახებ არის ის, რომ სექსი არის გამრავლებისთვის, ის მიღებულია მონოგამიურ ურთიერთობაში მყოფი, ჰეტეროსექსუალი, დაქორწინებული წყვილებისთვის, ნებისმიერ სხვა შემთხვევაში კი ის არაა გამართლებული. მასზე ასეთი ცალსახა წარმოდგენა, რა თქმა უნდა ერთადერთი არაა და არსებობს სხვადასხვა ხედვები და განსხვავებული ფილოსოფიური მიდგომები მის შესახებ. განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანი.

გავიხსენოთ კანტის ფილოსოფია და კატეგორიული იმპერატივები. ერთ-ერთი მათგანია: “მოიქეცი ისე, რომ კაცობრიობა, როგორც შენი ისე ყოველი სხვა პიროვნების სახით, შენთვის მუდამ იყოს მიზანი და არასოდეს მხოლოდ საშუალება”. ამ მოწოდების მიხედვით, კანტი მიიჩნევს, რომ ადამიანი იქცევა ამორალურად თუ იგი სხვას მხოლოდ საკუთარი მიზნების მისაღწევად, როგორც საშუალებას, იყენებს. შესაბამისად, კანტს თუ ვკითხავთ, სექსი, მით უმეტეს როდესაც მისი მიზანი გამრავლება არაა, ამორალურია, ვინაიდან ადამიანი თავის პარტნიორს საკუთარი სიამოვნების დასაკმაყოფილებლად იყენებს. სინამდვილეში, კანტის ფილოსოფია სექსთან დაკავშირებით საკმაოდ ბუნდოვანია, ვინაიდან ის მიიჩნევს, რომ სექსუალური კავშირი დაქორწინებულ წყვილს შორის მორალურია, თანაც ამაში მხოლოდ ჰეტეროსექსუალური წყვილი იგულისხმმება. ნებისმიერ სხვა შემთხვევაში ის მიღებული არაა. შესაბამისად, კანტის წარმოდგენა სექსზე გამომდინარეობს კატეგორიული იმპერატივის ფორმულიდან, რომლის საფუძველიც სხვისი გამოყენება, როგორც საშუალება არის. 

როგორ უყურებს ამ ყველაფერს თომა აქვინელი, ბუნებითი სამართლის ერთ-ერთი უმთავრესი ფილოსოფოსი? მისი შეხედულებით, ყველაფერი განისაზღვრება იმის მიხედვით, თუ რამდენად სრულდება მისი ფუნქცია. თუ ყავის ჭიქიდან ყავის დალევა შესაძლებელია და სასიამოვნო, ჭიქა თავის ფუნქციას ასრულებს და ის კარგი ჭიქაა. შესაბამისად, რაიმე საგნისა ან ქმედების სიკეთე განისაზღვრება მათი დანიშნულების შესრულების მიხედვით. მაშ, რა არის სექსის ფუნქცია? თომა აქვინელი გვიპასუხებდა, რომ მისი ფუნქცია გამრავლებაა. აქედან გამომდინარე სქესობრივი აქტი, რომლის მონაწილეებსაც შვილის ჩასახვა არ აქვთ მიზნად, არაა გამართლებული. აქედან გამომდინარე, ნებისმიერი ხერხი, რომელიც, პირიქით, ხელს უშლის ჩასახვას (მაგ., კონტრაცეპტივები) არასწორია, ვინაიდან ის პირდაპირ ხელს უშლის ბუნებით სამართალს. 

რაც შეეხება უტილიტარიზმის ფილოსოფიას, იგი მორალურ საქციელს მისი შედეგის მიხედვით განსჯის. თუ ქმედება სარგებლის მომტანი აღმოჩნდა, იგი მორალურია. აქედან გამომდინარე, სექსი მორალურია თუნდაც თუ ის ადამიანებში მხოლოდ და მხოლოდ ბედნიერების დონეს აამაღლებს. სინამდვილეში ამ განმარტებას დაზუსტება სჭირდება, თორემ გამოდის, რომ ასე სექსუალური ძალადობაც ნებადართულია. უტილიტარიზმი არ გულისხმობს, რომ სექსუალური ძალადობა მორალურია, ვინაიდან ის უფრო მეტად ავნებს ერთ ადამიანს, ვიდრე სხვის სიამოვნებას აკმაყოფილებს. ყურადღებამისაქცევია, რომ უტილიტარიზმის შეხედულება მკვეთრად განსხვავდება კანტის ფილოსოფიასა და ბუნებითი სამართლის ფილოსოფიისგან. თუ თომა აქვინელს მიაჩნდა, რომ სექსუალურ კავშირს მხოლოდ გამრავლების ფუნქცია აკისრია და ნებისმიერი საშუალება, რომელიც ამ ფუნქციის შესრულებას მიზანმიმართულად უშლის ხელს, არასწორია, უტილიტარიზმი, ამ შეხედულებას მხარს არ უჭერს. 

რა როლი აკისრია კანონს ამ შემთხვევაში? როგორ უწყობს ან უშლის ხელს კანონი ისეთ შეხედულებას, რომლის მიხედვით, სექსი გამრავლებისთვისაა. ბუნებრივია, კანონის ვალდებულება, პირველ რიგში, ადამიანების პირადი თავისუფლების უზრუნველყოფა და მათი ზიანისგან დაცვაა. მიუხედავად ამისა, არის გამონაკლისებიც, რომლებსაც წარმოადგენენ ისეთი სახელმწიფოები, რომლებშიც აბორტი და კონტრაცეპტიული საშუალებების გამოყენება აკრძალულია. შეიძლება ეს მხარს უჭერს ბუნებითი სამართლის იდეოლოგიას, თუმცა ადამიანის თავისუფლებასთან პირდაპირ წინააღმდეგობაშია. თუნდაც უტილიტარისტული ფილოსოფიით რომ ვიმსჯელოთ და ისეთი ადამიანის შემთხვევა რომ განვიხილოთ, ვისაც აბორტის გაკეთება სურს, შეიძლება ეს მორალური გადაწყვეტილებაა თუ მისი არ გაკეთების შემთხვევაში ზიანი უფრო დიდი იქნება. საბოლოოდ, კანონი უნდა ითვალისწინებდეს ადამიანის არჩევნის თავისუფლების დაცვას და არა კონკრეტული და შესაძლოა, საზოგადოებისთვის საზიანო შეხედულებების საფუძველზე მის შეზღუდვას.

სიცოცხლის შენარჩუნებით თავისუფლების შეზღუდვა?

ადამიანებმა კანონები შექმნეს იმისათვის, რომ დაეცვათ მათი უფლებები, საკუთრება და თავისუფლება. დღესდღეისობით არ არსებობს სახელმწიფო, სადაც არ არის ასეთი კანონების ნუსხა, რომელსაც ხალხი ემორჩილება და შედეგად ისინი თავს უსაფრთხოდ და სამართლიანად მოპყრობილად გრძნობენ. ყოველ შემთხვევაში ასე იქნებოდა უტოპიურ რეალობაში, მაგრამ სამწუხაროდ, ჩვენ მისგან ძალიან შორს ვართ. ალბათ რამდენი რაციონალურად მოაზროვნე ადამიანიც არსებობს, იმდენგვარი გაგებაა თავისუფლების. ამიტომაც შეუძლებელია რაღაც უნივერსალური კანონები ყველას მოთხოვნილებებსა და შეხედულებებს აკმაყოფილებდეს. ასეთი კანონები მრავლად მოიძებნება, ერთ-ერთი საგულისხმო კი ევთანაზიაა. მოკლედ რომ განვმარტოთ, ეს არის პრაქტიკა, რომელიც გამოიყენება მაშინ, როდესაც ადამიანი სენისგან გამოწვეული გაუსაძლისი ტკივილით იტანჯება და მისი გადარჩენის შანზები მიზერულია. ამ დროს ტანჯვის შეჩერების ერთადერთი გზა პაციენტის სიცოცხლის შეწყვეტაა. ამის მრავალი გზა არსებობს, თუმცა მათი განხილვა შორს წაგვიყვანს. მაგრამ ჩემი აზრით, ეს პრაქტიკა პოზიტიურია. ამას სიტყვის წარმომავლობაც მოწმობს. იგი ბერძნული სიტყვებიდან მომდინარეობს ეუ ( კარგი) და თანატოზისი (სიკვდილი). „კარგი სიკვდილი“, გარდაუვალი სიკვდილისა და ტანჯვით დამძიმებული გზის ხელოვნური, მოსწრაფებული დასასრული. თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ იდეურად ევთანაზია ადამიანის სასარგებლო ქმედებაა, ის უმეტესობა ქვეყანაში არალეგალურია.

ევთანაზიის ლეგალიზაცია და მასთან დაკავშირებული მორალურ-ეთიკური დილემა და განხილვა დღემდე უამრავ კითხვას აჩენს ისეთ ფილოსოფიურ მოძღვრებებში, როგორიცაა დეონტოლოგია, კონსეკვენციალიზმი თუ სხვა. მაშინ, როდესაც ყველა მათგანი ევთანაზიას სხვადასხვაგვარად უყურებს, რომელი პოზიციაა რეალურად სწორი? არის თუ არა ევთანაზიის დაკანონება მორალურად გამართლებული და უკავშირდება თუ არა ის არჩევნის თავისუფლებას?

ჩემი  აზრით, ევთანაზიის დაკანონება არ არის მორალურად გამართლებული. მართალია ის უფრთხილდება ინდივიდის სიცოცხლეს, კრძალავს მის შეჩერებას, თუმცა ამით ეწინააღმდეგება არჩევნის თავისუფლებას. მიმაჩნია, რომ ევთანაზია უნდა იყოს ლეგალური, ხოლო ამ გადაწყვეტილების მიღება ინდივიდუალური და მხოლოდ მორალური კანონით შემოსაზღვრული. შეგვიძლია განვიხილოთ რამდენიმე არგუმენტი იმისა, თუ რატომ  იქნება ევთანაზიის ლეგალიზება „სასარგებლო“.

„მთავარია ხარისხი და არა რაოდენობა“, ეს ფრაზა კარგად ერგება ევთანაზიის საკითხს. ნუთუ ცხოვრების ხარისხი გაცილებით მნიშვნელოვანი არ არის ვიდრე მისი ხანგრძლივობა? მაშინ, როდესაც პაციენტი ენითაღუწერელ ტკივილს განიცდის და მისი სიკვდილი მხოლოდ დროის ამბავია, რატომ არ უნდა ჰქონდეს მას უფლება რომ ევთანაზიის მეშვეობით სიმშვიდე დაეუფლოს? უბრალო დამკვირვებლისთვის მარტივი სათქმელია, რომ ჯობს იცოცხლოს, თუნდაც ტანჯვით, რადგან მას წარმოდგენაც კი არ აქვს თუ რას განიცდის ის ადამიანი. სიმართლე რომ ითქვას, არც მე მაქვს, მაგრამ გარკვეულ დონეზე ვცდილობ წარმოვიდგინო და მესმის, რატომაც შეიძლება ადამიანმა არჩევანი ევთანაზიაზე შეაჩეროს. მაშინ როდესაც სიკვდილი გარდაუვალია, კანონის მიხედვით რატომ უნდა გაუხანგრლივო ადამიანს ტანჯვა?

კიდევ ერთ არგუმენტად შეგვიძლია განვიხილოთ მატერიალური მხარე. მოგეხსენებათ, სამედიცინო პროცედურების ღირებულება ძალიან მაღალია, ლიმიტირებულია რესურსები და ადგილები საავადმყოფოში. როდესაც ოჯახს არ აქვს იმის სახსრები, რომ ყოველდღიური, საკმაოდ დიდი გადასახადი იხადოს პაციენტისათვის, რომელიც უბრალოდ ტანჯვაში ატარებს ყოველ წუთს და სიკვდილს ელოდება, რატომ უზღუდავს არჩევნის თავისუფლებას კანონი? შეიძლება საპირისპირო აზრის მქონე ადამიანმა თქვას, რომ თუ არ სურს ან არ შეუძლია ასეთი პაციენტის რჩენა, უბრალოდ წაიყვანოს ის კლინიკიდან და დაელოდოს მის სიკვდილს. მაგრამ ასეთი მორალური გადაწყვეტილების მიღებას ადამიანთა უმეტესობას ურჩევნია გაღატაკდეს.

ძალიან რომ არ გამიგრძელდეს, მართალია ევთანაზიის საწინააღმდეგოდ უამრავი არგუმენტი გამოიძებნება. თუნდაც ის, რომ ის ბუნებითი სამართლის მთავარ მოძღვრებებს ეწინააღმდეგება, მაგრამ მე მაინც მიმაჩნია, რომ ის უნდა იყოს ლეგალური. ევთანაზიის  არაკანონიერება არის სიცოცხლის შენარჩუნება, არჩევნის თავისუფლების ხარჯზე.

This way or no way; you know; I'll be free

სანამ კონკრეტულად იმის განხილვას შევეცდებოდე, უკუპროპორციულ დამოკიდებულებაში არის თუ არა შემდეგი ორი ცნება - თავისუფლება და კანონი - ერთმანეთის მიმართ, მანამდე, ვფიქრობ, საჭიროა, შევთანხმდეთ მათ დეფინიციაზე. უზუსტობათა მაქსიმალურად თავიდან არიდების მიზნით თავდაპირველად აუცილებელია შეძლებისდაგვარად აკურატულად განვსაზღვროთ ისინი და წამოჭრილი საკითხის შესახებ საუბრისას მხედველობაში არ გვქონდეს ისეთი მახასიათებლები, რაც, რეალურად, აღნიშნულ ცნებებს არ ახასიათებს.
კანონის განმარტება შემდეგნაირად არის მოცემული - სახელმწიფოს უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოს მიერ განსაკუთრებული წესით მიღებული აქტი, რომელიც არეგულირებს უმნიშვნელოვანეს საზოგადოებრივ ურთიერთობებს. თავისუფლება კი თავის თავში გულისხმობს მოიქცე ისე, როგორც გსურს. ერთი შეხედვით, პასუხი მარტივია - დიახ, ეს ხელოვნურად შექმნილი წესების სისტემა ზღუდავს პირის თავისუფლებას; თუმცა, ვფიქრობ, ეს საკითხი ზედმეტად კომპლექსური ხასიათისაა იმისათვის, რომ ერთი შეხედვით გამოტანილი მსჯელობის საფუძველზე დავასკვნათ რამე.
ჩემი აზრით, აღნიშნულ თემაზე საუბრისას ყველაზე დიდ გაუგებრობას ქმნის კანონის „არასწორი“ გაგება; როგორც წესი, მის გაგონებაზე ადამიანებს უაზრო, არასაჭირო, მათი თავისუფლების შემზღუდველი წესების ერთობლიობა წარმოუდგებათ ხოლმე თვალწინ; და ეს გასაგებიცაა, ვინაიდან თანამედროვე სამყაროში, მართლაც, ძალიან ხშირად მსოფლიოს ნებისმიერ წერტილში ვაწყდებით ძალაუფლების მქონე ადამიანების მიერ კანონის ცუდად, ბოროტულად, პირადი ინტერესებისთვის გამოყენების ფაქტებს. ასეთი „კანონი“, უდაოდ, გაუმართლებელი, მიუღებელია და ნამდვილად ზღუდავს თავისუფლებას, მაგრამ აქ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ამ ფორმითა და შინაარსით გაგებული „კანონი“ არ არის ის, რასაც „კანონი“ რეალურად გულისხმობს. ჩვენ უნდა განვიხილოთ კანონი მისი სამართლებრივი შინაარსიდან გამომდინარე და არა იმ დამახინჯებული გაგებით, რის შესახებაც ზემოთ ვისაუბრე.
ეს უკანასკნელი კანონი კი ემსახურება სტაბილურობის შექმნას, საზოგადოების წესრიგის უზრუნველყოფასა და ინდივიდთა კეთილდღეობას. კანონის მორჩილება მაინც და მაინც ვინმეზე დამოკიდებულას არ ნიშნავს. ამ დროს ადამიანი თმობს საკუთარი თავისუფლების რაღაც ნაწილს უფრო დიდი მასშტაბის სარგებლის მიღების მიზნით; რაც მას აძლევს საშუალებას, იცხოვროს უფრო უსაფრთხო გარემოში, სადაც, შესაბამისად, ექნება მეტი თავისუფლებაც, ვინაიდან მოწესრიგებულ საზოგადოებასა და სახელმწიფოში მას უკვე ექნება გამოხატვის, განათლების მიღების, სიტყვის და ა.შ თავისუფლება. აქ, ფაქტობრივად, მოქმედებს კონსეკვენციალისტური პრინციპი - „უდიდესი ბედნიერება უდიდესი რაოდენობისთვის“ (“greatest good for the greatest number”). ჩვენ ვთმობთ თავისუფლების რაღაც ნაწილს იმ შედეგისთვის, რომ მაქსიმალური სარგებელი (ბედნიერება) მივიღოთ რაც შეიძლება მეტი ადამიანისთვის. არსებობს ისეთი მოსაზრებაც, რომ ადამიანი თავისუფალი სწორედ კანონების არსებობის შემთხვევაშია.
დეონტოლოგია კი საერთოდ იმისათვის, რომ განსაღვროს თუ რა არის სწორი საქციელი და განასხვავოს ის არასწორისგან, იყენებს წესებს. განმარტავს, რომ უბრალოდ უნდა დავემორჩილოთ კანონებს და შევასრულოთ ჩვენი მოვალეობა. აქ კი, ვფიქრობ, გასათვალისწინებელია ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი - მუდამ უნდა გვახსოვდეს, რომ ის ყოველი შეზღუდვა, რაც კანონის არსებობას სდევს თან, უნდა იყოს აუცილებლად რაციონალური, ინდივიდთა თავისუფლების გარანტის წინაპირობა და არ უნდა გადაიზარდოს პირადი ინტერესების დაკმაყოფილების მიზნით აღმოცენებულ სისტემაში, რომელიც ახდენს კონკრეტული სუბიექტების დისკრიმინაციას. ჰობსის ე.წ ბუნებითი მდგომარეობის ფენომენის განხილვის შემთხვევაშიც უფრო ნათელი ხდება სურათი - „სახელმწიფოს“, სადაც არ არსებობს კანონი, არ არსებობს წესრიგი, ქაოსი მოიცავს და აქ არ იქნება შესაძლებელი ადამიანთა ჰარმონიულად თანაცხოვრება, სადაც თავისუფლებას ფასი ექნება.
აქედან გამომდინარე, უნდა გვახსოვდეს, რომ კანონი და თავისუფლება მაშინ არის უკუპროპორციულ დამოკიდებულებაში ერთმანეთთან და მაშინ ეწინააღმდეგება ერთმანეთს, როცა ხდება კანონის დამახინჯებულად გაგება და თავისუფლებით არასწორი სარგებლობა; სხვა შემთხვევაში კი კანონი არ ეწინააღმდეგება თავისუფლებას; პირიქით - შეიძლება ითქვას, რომ სწორედ კანონების არსებობა აყალიბებს თავისუფალ გარემოს.

უკანონო კანონები და უკანონობა

  სახელმწიფო, როგორც ადამიანთა თავისუფლების გარანტი კანონით - იმ შეზღუდვებითა და დაშვებებით, რამაც უნდა უზრუნველყოს მისი არსებობის ლეგიტიმურობა, არღვევს თითოეული ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს, ანუ სახელმწიფო მისი წარმოშობიდანვე განწირულია გააცრუოს იმედები და ვერ შეასრულოს პირობა. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ანარქია გამოსავალია? გვევლინება კი ის თავისუფლების უპირობო გარანტად?

  დღეს სახელმწიფოს არსებობა ახსნილია მისი ფუნდამენტური ფუნქციით, რომ მან დაწესებული კანონებით უნდა დაიცვას ადამიანი, მისი თავისუფლება და ქონება, აღასრულოს სამართალი და დასაჯოს ზემოხსენებული გარანტირებული უფლებების ხელმყოფები. ერთი შეხედვით ფურცელზე დაწერილი ეს დაპირებები საკმაოდ კარგად გამოიყურება და არანირი პრობლემა არ უნდა გამოიწვიოს სახელმწიფოს ამ ფუნქციის შესრულებამ, თუმცა თუ შევხედავთ მსოფლიო ისტორიასა და დღევანდელობას, ცხადად დავინახავთ, რომ კანონის გამოყენებით თავისუფლება გარანტირებული, ხშირ შემთხვევაში, არ ან ვერ არის. ფრედერიკ ბასტიას ხედვით კანონების ლეგიტიმურობა იხსნება სწორედ ზემოხსენებული მიზეზებით, თუმცა ეს შეიძლება გაბათილდეს. როდესაც ქონების ნაწილი გადაეცემა მფლობელისგან სხვა პირს კომპენსაციისა და ანაზღაურების გარეშე, უწოდებს ძარცვას. სახელმწიფო როდესაც გადასახადს ითხოვს პირადი ქონების გარანტიისთვის, თავისუფლებისთვის და ეს სრულყოფილად არ აღსრულდება (ქვეყანაში არაა სრულად აღკვეთილი უკანონო საქმიანობები), ეს ერთგვარი ძარცვა გამოდის და კანონმდებელი ორგანო თავად ხდება კანონდამრღვევი, თავისუფლების შემზღუდავი, რადგან საკუთრების უფლება ადამიანისთვის აბსოლუტური და უმნიშვნელოვანესია, შეიძლება ითქვას, რომ თავისუფლად არსებობისთვისაა საჭირო. შეიძლება ამ პრობლემის მოსაგვარებლად ვენდოთ დემოკრატიას და პოლიტიკური პარტიების ცვლილებებით და კანონმდებლობის რეფორმებით, თუმცა პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ მმართველთა ცვლილება პრობლემას არ აგვარებს, ფუნდამენტურად დარღვეული და ყურადღებამოკლებული კანონები თავიანთ ფუნქციას ვერანაირ ასპექტში ვერ ასრულებენ. მაშინ რა არის გამოსავალი? იქნებ ანარქია, კანონების უქონლობა და პირველყოფილური თავისუფლებაა ის რაც გვსურდა ადამიანებს უპირველესი მმართველის არჩევიდან მოყოლებული? ანარქიით გაქრებოდა სახელმწიფოს ფუნქცია და მასთან ერთად მისი პრივილეგიები. აღარ იარსებებდა კანონები, რომლებიც, როგორც უკვე ვთქვი, პიროვნულ თავისუფლებას აკნინებს. სამწუხაროდ ანარქიულ მდგომარეობაში, უკანონობაშიც შეგვხვდებოდა ისეთი პრობლემა, რომელიც ფუნდამენტურად შეეწინააღმდეგებოდა პიროვნულ თავისუფლებას. პირველ რიგში, დღევანდელ სახელმწიფოსთან შედარებით დაუცველი დარჩებოდა სიცოცხლისა თუ ქონების უფლება, რაც უარესობისკენ გადადგმული ნაბიჯი იქნებოდა, თუმცა ამის მიუხედავადაც გვხვდება ესეთი პრობლემა: ანარქიაში, სადაც კანონი არ არსებობს, შეიზღუდებოდა თუ არა ისეთი პირების ბუნებითი თავისუფლება, რომლებსაც ენდომებოდათ საკუთარ სანათესაოში, ყველას თანხმობით, კანონის მიღება, რათა უკეთ განეკარგათ ოჯახის მოპოვებული დოვლათი? ან ასეთ „სახელმწიფოში“ ვინ უზრუნველყოფდა მუდმივ ანარქიულ მდგომარეობას?

  სამწუხაროდ დღევანდელი პრობლემა, როცა თავისუფლების გარანტს სახელმწიფო დამახინჯებული კანონებით იძლევა, მარტივად გამოსასწორებელი არ არის და ისეთი მარტივი ხერხები, როგორიცაა უბრალოდ კანონების შეცვლა ან კანონის გაუქმება - არაეფექტურია.

მსგავსება ორ მიმრთებას შორის: ადამიანი და კანონი / ნარკოდამოკიდებული და ნარკოტიკი.

სანამ დავიწყებდეთ საუბარს ამ ორ მიმართებას შორის მსგავსებაზე, მინდა ვისაუბრო ფრედეკის ბასტიატის რამდენიმე აზრსა და კოემენტარზე ადამიანისა და სახელმწიფოს მიმართ. მარტივად რომ ვთქვათ, ბასტიატი გვეუბნება, რომ კანონი არ უნდა იდგეს ადამიანზე მაღლა და არ უნდა ჰქონდეს ძალაუფლება და პრივილეგია, ვინაიდან კანონს ქმნის ადამიანთა ჯგუფი, შემდგარი ისეთივე ჩვეულებრივი ადამიანებისგან, როგორებიც ვართ ყველა დანარჩენი. კანონი უნდა მოქმედებდეს, მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანის სასიკეთოდ, იცავდეს მას და არა პირიქით - აზარალებდეს.

მეორე მოსაზრება , რომელზე დაყრდნობითაც ვისაუბრებ არის უეინ დევისის “მოქმედების თეორიიდან”, კერძოდ ავტონომიური მოქმედების ნაწილიდან, სადაც მას ავტონომიური მოქმედების მაგალითად მოჰყავს ნარკომანი, რომელიც თავის სხეულში უშვებს ჰეორინს, დიდი სურვილის გამო, მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა მისი ასევე დიდი სურვილი იყოს ნარკოტიკური საშუალებისთვის თავის დანებება. ამ შემთხვევაში მისი ქმედება ერთის მხრივ არაადეკვატურია- თუ დანებება სურს რატომ აკეთებს? მაგრამ მეორეს მხრივ ადეკვატურია- იმიტომ აკეთებს, რომ დიდი სურვილი და მოთხოვნილება აქვს. (ამ შემთხვევაში არ ვუღრმავდებით დამოკიდებულების და მასთან ბრძლოს ფსიქოლოგიურ ასპექტს და ვუყურებთ მარტივად და ზედაპირულად).

ის დამოკიდებულება/მსგავსება, რაც მე ამ ორ ურთიერთმიმართებას შორის დავიჭირე არის ასევე ძალიან მარტივი. დამეთანხმებით, რომ ადამიანების უმეტესობა იზიარებს ბასტიატის მოსაზრებას კანონთან მიმართებით, მიუხედავად იმისა წაკითხული აქვთ თუ არა ნაშრომი, ნებისმიერი ადამიანი გეტყვით, რომ: დიახ კანონი უნდა გვიცავდეს და არ გვაზარალებდეს. თუ ბასტიატის ნაშრომის ფინანსურ ნაწილსაც შევეხებით, იმასაც დაგიმტკიცებენ, რომ კანონი (სახელმწიფო), ნამდვილად არ უნდა “გვართმევდეს ფულს”. თუმცა კანონს მაინც მივყვებით და ვიქცევით წესების მიხედვით, რაც დევისის ავტონომიური ქმედების მიხედვით არაადეკვატურია, ვინაიდან ძირითადად კანონი საპირისპიროს აკეთებს იმისა, რაც “წესით მოეთხოვება”. გვინდა კანონის შეცვლა, გვინდა კანონისგან რაც შეიძლება მეტად თავისუფლები ვიყოთ, თითქმის ანარქიამდე მივიდეთ, და თუ ანარქიამდე არა, მაშინ მხოლოდ “სასიკეთო” კანონების კრებული შევქმნათ, თუმცა ამისთვის ძირითადად არაფერს ვაკეთებს, და როგორც ნარკო დამოკიდებული მაინც რჩება ნარკოტიკის მომხმარებლად, ისე ვრჩებით ჩვენ კანონის მიმდევრები.

ეს, რა თქმა უნდა, გამოწვეულია კანონის დარღვევის შიშით, ვინაიდან ვიცით რა, კანონით გათვალისწინებული, სასჯელი მოყვება ამას, მეტი ზარალი ჩვენი თავისთვის, შესაძლოა ნარკოდამოკიდებულებსაც ნარკოტიკის გარეშე ცხოვრების შიში აქვთ, იგივენაირად, როგორც ჩვენ გვეშინია კანონის გარეშე ცხოვრებისა?

ადამიანისა და კანონის მიმართება, არის ამოუწურავი თემა, რომელიც განიხილება საუკუნეების განმავლობაში,  ამ საკითხის განხილვა შესაძლებელია არაერთი ფილოსოფიის გადმოსახედიდან.

მაგალითად რომ ავიღოთ კონსეკვენციალიზმი- ჩვენ ვქმნით კანონებს იმისათვის რომ საბოლოოდ მივიღოთ განვითრებული, დალაგებული, ფინანსურად ძლიერი სახელმწიფო, და პრინციპში ეს შედეგი, რა თქმა უნდა, კარგია, და  მაგით ვამართლებთ კანონის “ქმედებებს”, რომლებიც შესაძლოა არც ისე კარგად აისახება ქვეყანაში მცხოვრებ ყველა მოქალაქეზე. ანალოგიურ ამბავს ვაწყდებით ნარკოდამოკიდებულებაშიც. ნარკომანი ადამიანი ფიქრობს იმაზე რომ ნარკოტიკის მიღებით ის მიიღებს სიამოვნებას თუმცა არ ფიქრობს იმაზე თუ როგორ შესაძლოა ამ ქმედებამ დააზიანოს მისი ორგანიზმი, ის ორიენტირებულია შედეგზე- სიამოვნებაზე.

დეონტოლოგიის ჭრილში რომ განვიხილოთ, იგივე სიტუაციაა რაც კონსეკვენციალიზმში, უბრალოდ სხვა რაკურსიდან. ვუყურებთ კანონებს როგორც ნაბიჯებს, ვფიქრობთ იმაზე  რამდენად სწორი არიან ისინი ერთი შეხედვით თუმცა არ ვფიქრობთ იმაზე თუ რამდენად შეიძლება ამა-თუ იმ კანონმა დააზარალოს ადამიანი, იმიტომ რომ ის ადამიანები რომლებიც ქმნიან კანონს, რატომღაც არ უყურებენ დიდ სურათს. ამ შემთხვევაში, შედეგი არის ადამიანის დაზარალება.

ხოლო ბუნებითი სამართლის ჭრილში თუ განვიხილავთ ამ ორ ურთიერთ მიმართებას, ორივე სრულად ეწინააღმდეგება ბუნებითი სამართლის პრინციპს. ამ ფილოსოფიის შინაარსი გვეუბნება, რომ არსებობს რაღც წესები, რომლებიც ყველა ადამიანშია მემკვიდრეობით და კანონები არ უნდა შექმნას საზოგადოებამ ან მოსამართლეებმა. თომა აკვინელი კი ისევ და ისევ გვეუბნება, რომ ბუნებითი სამართლის მთავარი პრინციპია იღწვოდე სიკეთისკენ და თავი აარიდო ცუდს. ხოლო, როგორც ვხედავთ არც ფრედერიკ ბასტიატის პერიოდში და არც ახლა, სახელმწიფო კანონები ასე(სასიკეთოდ) არ მოქმედებს. იგივეა ნარკოდამოკიდებულების შემთხვევაშიც.

Კანონი- თავისუფლების მტერი თუ მოყვარე?

თავისუფლება თავიდან ბოლომდე ეთიკური ცნებაა. ადამიანის ერთ-ერთი დეფინიცია მდგომარეობს იმაში, რომ ადამიანი თავისუფალი ნებელობის მატარებელი არსებაა. ადამიანი ვლინდება მის არჩევანში.  Ყველა ადამიანს აქვს უფლება იყოს თავისუფალი- ეს მათი ბუნებრივი უფლებაა. Თავისუფლების გამოხატვაა მათი ყოველდღიური ქცევა, არჩევანი, თითოეული სიტყვა, რასაც წარმოთქვამენ, ფიქრი რასაც თავში გაივლებენ, და ქმედება რითაც მოქმედებენ. Საინტერესოა, რამდენად გვაქვს არჩევნის სრული თავისუფლება? Არსებობს კი რაიმე ზღუდე, რაც ხელს უშლის ადამიანებს თავიანთი სურვილების სრულად განხორციელებაში? ცხადია, არსებობს, და ამ ზღუდეს კანონი ჰქვია.

Საზოგადოება ერთგვარი შეთანხმება, სოციალური კონტრაქტია ადამიანებს შორის, რომლის დასაცავადაც მათ კანონები შექმნეს. Საუკუნეების განმავლობაში სხვადსხვა ქვეყნის საკანონმდებლო სტრუქტურებმა მრავალი ცვლილება განიცადა- კანონები მუდამ იცვლებოდა და შესაბამის საზოგადოებას ერგებოდა, თუმცა ყველა თაობაზე სხვადსხვაგვარად მოქმედებდა- ზოგს მეტად ბოჭავდა, ზოგს ნაკლებად. Მიუხედავად იმისა, რომ კანონებს დამცველობითი ფუნქცია ჰქონდა, ის საკმაოდ ზღუდავდა ადამიანის თავისუფლებას, მაგალითად, საბჭოთა კავშირის დროს არსებობდა სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვა, ე.წ. Ცენზურა, რომლის დარღვევის დროსაც, “დამნაშავეს” ან ხვრეტდნენ, ან ციმბირში ასახლებდნენ. Ეს კარგად არის ილუსტრირებული ინგლისელმა მწერალის, ჯორჯ ორუელის ნაწარმოებში “1984”, სადაც, მან თუმცა კი, ალეგორიულად, მაგრამ რეალობაზე დაყრდნობით აღწერა ის სურათი, რომლის დროსაც, ერთი შეხედვით, ქვეყანაში სიმშვიდე სუფევდა, მაგრამ სინამდვილეში ყველაფერი ხალხის უფლებების შეზღუდვაზე იყო აგებული- არა ადამიანი მართავდა კანონებს, არამედ კანონი ადამიანს.  Შეზღუდულმა თავისუფლებამ გონებრივი შეზღუდვაც გამოიწვია და ხალხი უგრძნობ, დაპროგრამებულ, ტვინგამორეცხილ რობოტებად იქცა, რომელთაც არ შეეძლოთ საკუთარი არჩევნით, საკუთარი სურვილების თუ მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებით დამტკბარიყვნენ. 

Მეორე მხრივ- რას მოგვიტანს უსაზღვრო თავისუფლება? Თუკი კაცობრიობა ყველანაირი კანონის და შეზღუდვის გარეშე იცხოვრებს, იქნება კი ეს მიზანშეწონილი? 

Ადამიანების მოთხოვნილებები ერთმანეთისგან განსხვავდება- ყველას კეთილი ზრახვები არ გააჩნია, მათი სურვილები ყოველთვის ერთმანეთს არ ემთხვევა და ხშირად სხვისი ინტირესების საწინააღმდეგოდაც კია მიმართული, სწორედ ამიტომ, თუკი თავისუფლებას არ ექნებოდა დაწესებული გარკვეული ზღვარი, მსოფლიოში სრული განუკითხაობა და ქაოსი დაისადგურებდა, სადაც ხალხი ერთმანეთის უფლებას შელახავდა საკუთარი მიზნების მისაღწევად. 

Გამოდის, რომ თავისუფლების და კანონის გარეშე საზოგადოება სრულყოფილად ვერ ფუნქციონირებს, იმავდროულად,  კი ეს ორი ცნება ერთმანეთს ეწინააღმდეგება- მაშ, რა არის გამოსავალი? “Შენი თავისუფლება მთავრდება იქ, სადაც სხვისი იწყება”- ეს ის სიტყვებია, რომელმაც,  ვფიქრობ, ერთვარი კომპასის როლი უნდა შეასრულოს ადამიანებისთვის- იგი დაგვეხმარება სწორი მიმართულება და გამოყენება მივცეთ ბუნებისგან ბოძებულ თავისუფლებას და სწორედ მისი მიხედვით დავაწესოთ შემდგომ  კანონები, რომელიც, ისევ და ისევ, ჩვენივე თავისუფლებას უზრუნველყოფს.

                                                                                                               Ანა მოწერელია.

Je suis Charlie

თავისუფლება ერთ-ერთია ადამიანის ბუნებითი უფლებებიდან. თუმცა იგი არ არის ადამიანის აბსულუტური უფლება, ანუ გარკვეულ შემთხვევებში დაშვებულია მისი შეზღუდვა. ამას ყველაზე კარგად ხსნის, ალბათ, ყველასათვის ნაცნობი და გაცვეთილი ფრაზა: შენი თავისუფლება მთავრდება იქ, სადაც იწყება სხვისი. ადამიანებს აბსოლუტური, შეუზღუდავი თავისუფლება რომ ჰქონდეთ, ვერ იარსებებდა საზოგადოება და იქნებოდა მხოლოდ ქაოსი, რადგან მათ ექნებოდათ ყველაფრის ჩადენის უფლება, მათ შორის, მორალურად მიუღებელი ქმედებებისა (ქურდობა, მკვლელობა, წამება და ა. შ.). მსგავსი სიტუაცია რომ თავიდან ავირიდოთ, ერთადერთ საშუალებად კანონის ძალით თავისუფლების შეზღუდვა გვევლინება. თუმცა, ვფიქრობ, ამით არათუ იზღუდება ადამიანის ეს ბუნებითი უფლება, არამედ ამით ხდება იმის უზრუნველყოფა, რომ არ შეიზღუდოს რომელიმე ინდივიდის თავისუფლება სხვის მიერ. აქედან გამომდინარეობს, რომ კანონი თავისუფლების გარანტს წარმოადგენს.
სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლება, რომელიც დღევანდელ მსოფლიოში ადამიანისთვის ერთ-ერთი განსაკუთრებული ფასეულობაა, კანონით დაცულია და ამასთანავე, ზღვარიც აქვს დაწესებული. ყოველი ინდივიდი უნიკალურია. ადამიანები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან ეთნიკური, რელიგიური, სოციალური თუ სხვა კუთხით. ამის გამო, საჭიროა, დაცული იყოს თითოეული ჩვენგანის აზრისა და თვითგამოხატვის უფლება და თავისუფლება. პატივი უნდა ვცეთ მათ შეხედულებებსა და რწმენებს. ამ მხრივ საინტერესოა პრესისა და მედიის დამოკიდებულება ადამიანთა მრავალფეროვანი მსოფლმხედველობების მიმართ.
პრესა და მედია ადამიანის ცხოვრების მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს. ამ სფეროში მომუშავე ადამიანები ზრუნავენ ხალხის ინფორმირებულობაზე ქვეყანაში თუ მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენებსა თუ აქტუალურ საკითხებზე. პრესისა და მედიის სიტყვის თავისუფლება კანონითაა დაცული. ეს ბევრ რამეს უზრუნველყოფს. მაგალითად, ამ უფლების არსებობა ხელს უწყობს მოსახლეობისთვის ინფორმაციის დაუფარავად, სწორად მიწოდებას მთვრობის საქმიანობის შესახებ, რაც მოქალაქეებს გადაწყვეტილების მიღებას უადვილებს ქვეყნის მომავალი ხელისუფლების არჩევის დროს. თავისუფლები არიან კრიტიკაშიც და არ აქვთ დაწესებული ცენზურა იმჟამინდელი მთავრობისგან, ეს კი ხელს უწყობს მედიის, როგორც იდეოლოგიური ხელსაწყოს, გამოყენების პრევენციას. თუმცა, გარდა ამ საქმიანობისა, პრესაში თუ მედიაში ხშირად გვხვდება ისეთი სახის შინაარსობრივი მასალა, რომელიც სატირულად გადმოსცემს კონკრეტული პირებისა თუ ეთნიკური, კულტურული, რელიგიური ჯგუფების შესახებ ინფორმაციებს, ხუმრობებს, კარიკატურებსა და ა. შ. როგორ რეაგირებს ამაზე კანონი? სად გადის ზღვარი სიტყვის თავისუფლებასა და სიძულვილის ენას შორის?
2015 წლის 7 იანვარი ერთ-ერთი ტრაგიკული დღეა მსოფლიო ისტორიაში. ამ დღეს ტერორისტული შეტევა განხორციელდა ფრანგულ ჟურნალ “Charlie Hebdo”-ზე. ტერაქტს 12 ადამიანის სიცოცხლე ემსხვერპლა. თავდასხმის მიზეზად იქცა სატირული ჟურნალის მიერ წინასწარმეტყველი მუჰამედის კარიკატურის გამოქვეყნება და ეს პირველი შემთხვევა არ ყოფილა. მსგავსი ტერაქტი 2011 წელსაც განახორციელეს მუსლიმმა აქტივისტებმა. ჟურნალის მიერ მათთვის წმინდა ადამიანის კარიკატურის გამოქვეყნება მათი რელიგიური რწმენის შეურაცხყოფად მიიჩნიეს. ტერორისტულ აქტს შემდეგი კვირის ნომრით გამოეხმაურნენ და ყდაზე კვლავ მუჰამედი გამოაქვეყნეს, რომელსაც ხელში დაფა ეჭირა წარწერით “Je suis Charlie” („მე ვარ შარლი“), რომელიც შემდეგ მედიის თავისუფლების სიმბოლოდ იქცა, და სათაურით “All is forgiven” („ყველაფერი მიტევებულია“).
რა თქმა უნდა, მუსლიმების მიერ განხორციელებული ტერორისტული აქტი არავითარ შემთვევაში არ არის გამართლებული, თუმცა როგორ უნდა ავიცილოთ თავიდან სხვისი რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფა ისე, რომ, ამასთან ერთად, არ შევზღუდოთ სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლება? თუ კანონი ჩვენი თავისუფლების ხელშეუხებლობის გარანტიად გვევლინება, როგორ უნდა დარეგულირდეს მისი საშუალებით მსგავსი სიტუაცია? სიძულვილის ენა (გამოხატვის ფორმა, რომელიც აქეზებს, ხელს უწყობს რასობრივ, რელიგიურ შუღლს, ძალადობას უმცირესობათა მიმართ) დაგმობილია და კანონითაც აკრძალულია მისი გამოყენება პრესისა და მედიის მიერ. მასში შედის, მაგალითად, ჰოლოკოსტის უარყოფა. რელიგიური თემატიკა, მართლაც, სენსიტიური საკითხია. შეიძლება, პირდაპირ კონკრეტული რელიგიის წარმომადგენლებს არ მიემართებოდეს სატირული ხასიათის სტატია, თუმცა მათთვის საკრალური ადამიანების გასარჟება მათი რწმენის შეურაცხყოფად მიიჩნიონ. თუ ამ მსჯელობას გავყვებით, ნებისმიერი საჯარო ფიგურის შარჟი შესაძლოა დამამცირებელი აღმოჩნდეს ნებისმიერი ადამიანისთვის და თავად ამ პიროვნებისთვისაც მათი პირადი გრძნობებიდან გამომდინარე. მაშ, ვისი მხარე უნდა დაიჭიროს ამ დროს კანონმა?
ვფიქრობ, ბალანსის მიღება ზომიერებით არის შესაძლებელი. პრესასა და მედიას ვერ შევუზღუდავთ სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლებას, გარდა სიძულვილის ენის გამოყენებისა. მისი მოვალეობაა ირგვლივ მიმდინარე მოვლენების ასახვა ყველანაირი კუთხითა და დაუფარავად. ეს კი შეუძლებელია კრიტიკისა და ზოგჯერ, სატირის გარეშე. თუმცა, ვფიქრობ, ამ შემთხვევაში ისინი ზომიერების ფარგლებში უნდა მოექცნენ, ეს სურვილი კი თავად მათგან უნდა მომდინარეობდეს და არა კანონით რეგულირდებოდეს. რაც შეეხება, საკუთარი რელიგიური გრძნობების ხელშეუხებლობას, ჩემი აზრით, კონკრეტული რელიგიის შეხედულებების კრიტიკა მისაღებია და არ ლახავს ვინმეს რწმენას და თუ ვინმე პირადად შენ ან რომელიმე რელიგიის წარმომადგენლების მიმართ არ ხმარობს სიძულვილის ენას, შენი თავისუფლება არ ილახება.

“Now that we free ourselves from the terrible shackles of government, it’s time to replace them with something better. The first thing we need is a system of rules that everyone must live by”

თავისუფლების ხსენებაზე ადამიანს ბევრი რამ შეიძლება წარმოუდგეს თვალწინ, რაც მას ბედნიერებას ანიჭებს, მაგრამ ამასთან ახსენდება კანონები, რომლებიც ამ თავისუფლებას ჩარჩოებში აქცევენ და ზღუდავენ, რასაც ერთი შეხედვით, შეიძლება, ნეგატიური დამოკიდებულების გაჩენა მოჰყვეს.
რისთვის არის საჭირო კანონები, როცა ყველას შეუძლია იცხოვროს ბედნიერად და თავისუფლად მათ გარეშე?
თავისუფლება ადამიანებს ბუნებრივად გაგვაჩნია, მაგრამ რა ხდება მაშინ როცა თავისუფლებისკენ სწრაფვაში ხელს სხვისი თავისუფლებისკენ მიმავალი ქმედებები გვიშლის?
სახელმწიფოში სადაც არ არსებობს კანონები მე ვიბრძოლებ ჩემი მიზნებისთვის, მაგრამ რამდენად მორალურ ფორმებს მივმართავ ამისათვის ეს ცალკე საკითხია. საკუთარი თავისუფლების ძალით ადამიანები ცდილობენ თავიანთი მიზნების მიღწევას ნებისმიერი ქმედებით , რითაც ქმნიან ქაოსს და არეულობას, რასაც ცუდ შედეგებამდე მივყავართ. სწორედ ამიტომ შეიქმნა კანონები, ზღვრები, რომლებიც მოგვცემს საკმარის საშუალებას, რომ მივაღწიოთ ჩვენ მიზნებს, მაგრამ ამასთან არ დავაზიანოთ სხვა. ცნობილი ფრაზაც სწორედ ამას მიემართება „შენი თავისუფლება მთავრდება იქ, სადაც იწყება სხვისი“.
ისტორიის მანძილზე არაერთი მაგალითი არსებობს იმისა, რომ ადამიანებს ესაჭიროებათ სამართალი და კანონები იმისათვის, რომ შეძლონ თანაარსებობა. ადამიანების ინდივიდუალურობის გამო რთულია შეადგინო კანონი, რომელსაც ყველას მოარგებ, ეს რთული მისია კი სახელმწიფოს მმართველ ორგანოებს აკისრიათ. ადამიანებს ჰქონდათ თავისუფლება, მაგრამ საბოლოოდ მივიდნენ დასკვნამდე, რომ თავიანთი თავისუფლების განხორციელებისა და საყოველთაო სიკეთის მისაღწევად ესაჭიროებოდათ კანონები. საყოველთაო სიკეთე თავის თავში მოიაზრებს ყველასათვის თანაბრად სასარგებლო ცხოვრების პირობებს, რაც მიიღწევა და რეგულირდება კანონის საშუალებით. კანონები ადამიანებისგან მოითხოვენ გარკვეულ დათმობებზე წასვლას, შესაბამისად ადამიანები თმობენ თავიანთი თავისუფლების რაღაც ნაწილს, იმისათვის რომ შედეგი ყველასათვის მისაღები და კარგი აღმოჩნდეს, თუმცა თავად კანონის თვითმიზანი არა თავისუფლების შეზღუდვა, არამედ მისი დაცვაა. სინამდვილეში კანონი არ ეწინააღმდეგება ადამიანის თავისუფლებას, არამედ თავისუფლების არასწორად გამოყენება ეწინააღმდეგება კანონს, რასაც მასობრივ არეულობამდე მივყავართ.
ჰობსის „ბუნებით მდგომარეობაში“ ყოფნა, მაგალითია იმ რეალობისა, რომელშიც ადამიანები აღმოჩნდებიან კანონის არარსებობის და შეუზღუდავი თავისუფლების შემთხვევაში. პრობლემის საილუსტრაციოდ მოვიყვან ამერიკული ანიმაციურ სიტქომს “The family guy”, რომლის ერთ-ერთ ეპიზოდში ჩანს ქალაქი, რომელშიც ადამიანება დაამხეს არსებული სახელმწიფო წყობილება იმის გამო, რომ მოეპოვებინათ სრული თავისუფლება, თუმცა შედეგად მიიღეს არეულობა, ბუნტი, სრული ქაოსი და სხვა. რამდენად ირონიულიც არ უნდა იყოს სიტქომის ერთ-ერთი მთავარი გმირი, პიტერ გრიფინი, შუა ქაოსში გამოდის სიტყვით: “Now that we free ourselves from the terrible shackles of government, it’s time to replace them with something better. The first thing we need is a system of rules that everyone must live by”. მის სიტყვას ყველა მხარს უჭერს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ადამიანები ჰარმონიულად ვერ თანაარსებობენ ერთმანეთის შეუზღუდავ თავისუფლებებთან და ამ დაპირისპირების თავიდან ასაცილებლად კვლავ კანონის აღდგენას ითხოვენ.
საბოლოოდ ვასკვნი, რომ კანონი აუცილებელია თავისუფლებისთვის, მაგრამ ამასთანავე აუცილებელია კანონი აკმაყოფილებდეს იმ მოთხოვნებს, რომლებსაც სამართლიანობა მისგან მოითხოვს. ის უნდა იყოს განჭვრეტადი, თანასწორი, საჯარო და რაციონალური. ამასთან თითოეული ადამიანის მოვალეობაა თვალყური ადევნოს ხელისუფლებას, რათა მან ბოროტად არ გამოიყენოს თავისი უფლებამოსილება.

Law of greedy

„კანონი გაუკუღმართდა! მასთან ერთად სახელმწიფო სამართლებრივი წესრიგი შეირყვნა. კანონმა არა მხოლოდ დაკარგა თავისი ჭეშმარიტი არსი, არამედ სრულიად საწინააღმდეგო მიზანს ემსახურება. იგი სიხარბის იარაღად გადაიქცა. დანაშაულის შებოჭვის ნაცვლად თავად გახდა იმ ბოროტების წყარო, რომელიც უნდა აღმოეფხვრა!“
                                                                           ბასტია, „კანონი“, 1949

ბასტიამ ჯერ კიდევ 1849 წელს დაწერა „კანონში“, რომ „კანონი არის პიროვნული უფლებების სამართლებრივი დაცვის კოლექტიური ორგანიზების ფორმა“. ნებისმიერი კანონი, ძალა, რომელიც მთავრობის ხელშია, უნდა იყოს გამოყენებული ადამიანის თვითმყოფადობის, თავისუფლებისა და საკუთრების უფლებების დაცვის მიზნით. ამას ემსახურება კანონი, რომელიც იქმნება სწორედ იმისათვის, რომ ზემოთ ნახსენები ადამიანის პიროვნული, დაბადებისთანავე მინიჭებული უფლებები არ შეილახოს. ის რაზეც ბასტია მე-19 საუკუნეში წუხდა დღესაც ისეთივე აქტუალურია, როგორც მაშინ. სახელმწიფოს მმართველი ძალის გავლენისა და ძალაუფლების ზრდის ერთ-ერთი უმთავრესი იარაღი დღეს კანონი გახდა, რომელიც სრულად კარგავს პირვანდელ სახეს, აღარ ემსახურება საკუთარ მიზანს და პირიქით, „დაწინაურებულ ჯგუფებს“ ხელს უწყობს პიროვნული სურვილების ასახდენად ფეხქვეშ გათელოს საზოგადოების უფლებები და თავისუფლება. კანონი, თავისი არსით, უნდა ემსახურებოდეს თვითმყოფადი, თავისუფალი და საკუთრების მქონე საზოგადოების ჩამოყალიბებას, რომელიც მთავრობას და ზოგადად სახელმწიფოს ენდობა, როგორც უსაფრთხო გარემოს შემქმნელ სტრუქტურას. როგორც ნიცშე იტყოდა, ადამიანის ერთ-ერთი ფუნდამენტური მიზანი ძალაუფლებაა. ამ, ერთი შეხედვით, ბუნებრივი მიზნისკენ სწრაფვა ინდივიდთა რაღაც ჯგუფისათვის დღეს კანონის გაუკუღმართების მეშვეობით ხდება შესაძლებელი, რაც თავად კანონის არსს ეწინააღმდეგება, ამ ინდივიდებს კი შესაძლებლობას აძლევს ჩამოაყალიბონ ისეთი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ორგანიზაციის ფორმა, რომელშიც თავად ამ ორგანიზაციის რაობის საკითხი კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება. რა საჭიროა სახელმწიფო, თუკი ის ადამიანის უფლებების, უსაფრთხოების დაცვის ნაცვლად არღვევს მათ?

ადამიანის თვითმყოფადობის, თავისუფლებისა და საკუთრების უფლების დაცვა, ინდივიდის ფიზიკური, ინტელექტუალური და მორალური განვითარება და ამ განვითარების პროცესში უსაფრთხოება გახდა კანონთა საჭიროების მიზეზი, მაგრამ ისტორიას ახსოვს ისეთი მოვლენები, რომლებიც ფუნდამენტურად ეწინააღმდეგება კანონის სამართლიანად გამოყენებას. ამის მაგალითად თავად ბასტია „კანონში“ ახსენებს მონობას აშშ-ში. “მონობა - ეს არის დაკანონებული ძალადობა თავისუფლებაზე” წერს ის. გარდა თავისუფლებისა მონობის დაკანონება ზღუდავდა თვითმყოფადობასაც, როგორც ინდივიდის დამოუკიდებელი განვითარების, საკუთარი ინდივიდუალურობის აღქმას, ვინაიდან მონა წარმოადგენდა გარკვეულ იარაღს, სამუშაო ძალას, ნივთს, რომელსაც არ გააჩნდა საკუთარი ხმა და არჩევანი.

მსოფლიოში რადიკალური ცვლილებები მასობრივი პანიკას იწვევს. ამ დროს ადამიანებს ყველაზე მეტად სჭირდებათ უსაფრთხოების შეგრძნება, რომელსაც წესით, იდეალურ შემთხვევაში, სახელმწიფო უნდა უზრუნველყოფდეს. თუმცა, დამახინჯებული სახელმწიფო და მის ხელში საზოგადოების კეთილდღეობის საწინააღმდეგოდ მოქმედი კანონები უსაფრთხოებისა და ადამიანების დაცვის ნიღაბქვეშ ქმნიან მონობის მსგავს პრეცედენტებს, როცა თავად სახელმწიფოს შემქმნელი საზოგადოება ხდება თავისუფლებაშელახული, კანონის მიმღებთა პირადი ინტერესების, მათი სიხარბის მსხვერპლი, ერთგვარი იარაღი ძალაუფლების მოხვეჭისათვის. ამის იდეალური მაგალითია პანდემია და ვირუსისაგან „თავის დაცვის“ მიზნით მიღებული რეგულაციები. გარდა იმისა, რომ რეგულაციათა უმეტესობა უაზრო, გაურკვეველი მექანიზმებით მოქმედებს, ვერ ხსნის თუ რა გზით იცავს ინდივიდს დაავადებისაგან, ისინი ზღუდავს ადამიანის თავისუფალი გადაადგილების, კერძო ბიზნესის თავისუფალი წარმოების, თავისუფალი შეკრების და სხვა უფლებებს. ეს უკანასკნელი, ალბათ, ყველაზე კრიტიკულია, ვინაიდან იზღუდება პროტესტის გამოთქმის შესაძლებლობა, რომელიც თავად ამ რეგულაციებს შეიძლება ეხებოდეს. ამასთან, „დაწინაურებული ჯგუფები“ თავს უფლებას აძლევენ დაარღვიონ რეგულაციები და ამაზე პასუხი არ აგონ, რადგან თავად არიან კანონის მიმღებნი ან ძალაუფლების მქონენი. „კანონი ბუნებრივი წესრიგის მანიფესტაცია უნდა იყოს: ის სამართლიანია, თუკი ყოველი ადამიანის სიცოცხლეს, თავისუფლებასა და საკუთრებას თანაბრად იცავს, ხოლო უსამართლოა, როდესაც ადამიანების ერთ ჯგუფს სხვების ხარჯზე პროტექციას უწევს“, წერს ბასტია. და თუ ეს ასე არ ხდება, და თუ კანონი ყველაზე თანაბრად არ მოქმედებს და არც ადამიანთა ბუნებით უფლებებს არ იცავს, მაშინ რას ემსახურება იგი...

და მაინც, რა საჭიროა სახელმწიფო, თუკი ის ადამიანის უფლებების, უსაფრთხოების დაცვის ნაცვლად არღვევს მათ?