ადამიანი, სახელმწიფო და ზომიერება

მარტივად რომ ვთქვათ, ადამიანი სახელმწიფოს არსებობისთვის აუცილებელი კომპონენტია. ადამიანი და სახელმწიფო ურთიერთდამოკიდებულებაში იმყოფებიან და ერთი მეორის გარეშე ვერ იარსებებს. რომ შეგვეძლოს დედამიწაზე მცხოვრები ყველა ადამიანის გამოკითხვა, ალბათ, თითოეული მათგანისგან განსხვავებულ აზრს მოვისმენდით იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა მოეწყოს სახელმწიფო. საინტერესოა, რა პასუხს გაგვცემდა ამ კითხვაზე კონსეკვენციალიზმი, დეონტოლოგია ან არისტოტელეს ეუდაიმონისტური ფილოსოფია და რა მნიშვნელობას მიანიჭებდნენ ისინი ზომიერების როლს როგორც ცალკეული პიროვნების, ისე მთლიანად სახელმწიფოს ფორმირებაში.

არისტოტელე თავის „პოლიტიკაში“ ამბობს, რომ საშუალო კლასი სახელმწიფოს სიმტკიცის გარანტია, რადგან საშუალო კლასი წარმოშობს წონასწორობას, რის შედეგადაც, აღარ ხდება აჯანყებები და დაპირისპირებები ორ უკიდურეს კლასს შორის, ყალიბდება საუკეთესო სახელმწიფოებრივი ურთიერთობა და კანონი თავის უზენაესობას ინარჩუნებს. არისტოტელეს მოსაზრებასთან დაკავშირებით მახსენდება პლატონის „სახელმწიფო“, სადაც სოკრატე სახელმწიფოს ფორმირებისთვის აუცილებელ პირობებად სიბრძნესთან, სიმამაცესთან და სამართლიანობასთან ერთად ზომიერებასაც ასახელებს. პლატონისთვის ზომიერება გადამწყვეტია როგორც ცალკეული ინდივიდის სულში, ისე მთლიანად სახელმწიფოში.

მიუხედავად იმისა, რომ ხშირად კონსეკვენციალიზმის, დეონტოლოგიისა და არისტოტელეს ეუდაიმონისტური ფილოსოფიის შეხედულებები საკმაოდ განსხვავდება რიგ საკითხებთან დაკავშირებით, ვფიქრობ, ეს ის შემთხვევაა, როცა სამივე ფილოსოფია შეჯერდება იმ აზრზე, რომ ზომიერება სახელმწიფოს ფორმირებისა და სწორად ფუნქციონირებისთვის უმნიშვნელოვანესი რამაა.

დავიწყოთ კონსეკვენციალიზმით, რომლისთვის მთავარი შედეგია და რომელიც ქმედების მორალურ ღირებულებას ზომავს იმ სარგებლით, რომელიც ამ ქმედებით გამოწვეულ შედეგს მოაქვს. კონსეკვენციალისტებისთვის ზომიერება მორალურად გამართლებული იქნება იქიდან გამომდინარე, რომ ზომიერება უზრუნველყოფს მაქსიმალური რაოდენობის ადამიანებისთვის სარგებლის მოტანას. ამის საილუსტრაციოდ კარგი საშუალებაა პატიმრის დილემა, რომელიც ცხადყოფს, რომ კერძო საკუთრების პირობებში ადამიანების მიერ რესურსების გონივრულად, რაციონალურად, ზომიერად გამოყენება ყველასთვის სასარგებლოა. კონსეკვენციალისტები ზომიერებას მხარს დაუჭერენ ადამიანის სულშიც, რადგან ზომიერება უზრუნველყოფს ჰარმონიასა და წონასწორობას, ადამიანების ინდივიდიაულური ჰარმონია კი მთლიანად სახელმწიფოს ბალანსსაც განაპირობებს. კონსეკვენციალისტებისთვის ზომიერება სასურველია იმ შედეგის გამო, რომელიც მას ცალკეული ადამიანებისთვის და მთლიანად სახელმწიფოსთვის მოაქვს. ეს შედეგი გახლავთ ჰარმონია, წონასწორობა, რომელიც უფრო მეტად მიმართავს ადამიანის ქმედებებს ბედნიერებისკენ.

დეონტოლოგიური ეთიკის ცენტრალურ კონცეპტს კანტის კატეგორიული იმპერატივი წარმოადგენს, რომლის პრინციპების შესრულება არის იმის გარანტი, რომ ქმედება მორალურად მართებულია. დეონტოლოგიის ამოსავალი წერტილი მოვალეობებია. საინტერესოა, რა მოხდებოდა, ზომიერება რომ საყოველთაო წესად და კანონად გვექცია. ხომ არ მივიდოდით უტოპიამდე? ალბათ, არა, რადგან ვფიქრობ, სწორედ ზომიერება ეხმარება ადამიანს მოვალეობების შესრულებაში როგორც საკუთარი თავის, ისე სახელმწიფოს წინაშე. ზომიერება ადამიანს თითქოს უფრო მეტად ობიექტურს და რაციონალურს ხდის, რაც, ალბათ, მოვალეობის შესრულების პროცესში გადამწყვეტია. საჭიროების შემთხვევაში სწორედ ზომიერება უბიძგებს ადამიანებს კონკრეტული ცვლილებისკენ, ცვლილებები კი სახელმწიფოს არსებობისთვის აუცილებელია. კანტის კატეგორიული იმპერატივის მეორე პრინციპის თანახმად, ადამიანი უნდა იყოს მიზანი და არამც და არამც მხოლოდ საშუალება. სწორედ ზომიერების პირობებში ადამიანს შეუძლია აკონტროლოს საკუთარი სურვილები და იმოქმედოს საკუთარი და სახელმწიფოს ინტერესების შესაბამისად. ამ შემთხვევაში იგი აუცილებლად იქნება მიზანი და არა მხოლოდ საშუალება.

ვფიქრობ, არც ერთ ფილოსოფიაში არ ენიჭება ზომიერებას იმხელა როლი, როგორიც არისტოტელეს ევდემონისტურ ფილოსოფიაში. არისტოტელესთვის ნებისმიერი გადაწყვეტილება და კომპლექსურ მორალურ სიტუაციაზე რეაგირება რაციონალურია იმ შემთხვევაში, თუ იგი ეფუძნება ე.წ. „ოქროს შუალედს“. „ოქროს შუალედი“ აუცილებლად არ გულისხმობს ნეიტრალურ, შუალედურ ქმედებას. ეს კონცეპტი ადამიანს ანიჭებს თავისუფლებას, თავად განსაჯოს, რა იქნება მოცემულ მომენტში ყველაზე ოპტიმალური, რაციონალური გადაწყვეტილება. ალბათ, არ იქნება უსაფუძვლო, თუ ვიტყვით, რომ არისტოტელეს ევდემონისტური ფილოსოფიისთვის სახელმწიფოს ფორმირებისა და ფუნქციონირებისთვის საუკეთესო საშუალება „ოქროს შუალედია“.

და მაინც, რა არის ზომიერება - ფიქსირებული შინაარსის მქონე ცნება თუ ინდივიდუალური განსჯის საგანი?

"Not all private equity people are evil. Only some."

რომელია ყველაზე მნიშვნელოვანი უფლება ადამიანის ძირითად თუ  „არაძირითად“ უფლებებს შორის? სიცოცხლის? ჩემი აზრით, არა. როდესაც ამბობთ „სიცოცხლის უფლება“ ეს უკვე თავისთავად უტოპიური ნათქვამია. სიცოცხლეს არ სჭირდება ვინმესგან ლეგიტიმაცია,, ხოლო ადამიანს მითუმეტეს არ სჭირდება მისცენ უფლება იმაზე, რაც ისედაც აქვს. თუ გენიალური ფრანც კაფკა და ორიგინალური იოზეფ კ. გახსოვთ, თქვენთვის ნათელი იქნება, რასაც ვგულისხმობ.

მაგრამ, არსებობს უფლება, რომელიც მნიშნელოვანია არა მხოლოდ იმიტომ, რომ სასიცოცხლოდ აუცილებელია ინდივიდისთვის, არამედ იმიტომაც, რომ  მსოფლიოსთვისაა საჭირო. ესაა უფლება, რომელზეც დგას კაცობრიობის მომავალი. იგი ყველაზე დიდი შინაარსის და სარგებლიანობის მატარებელია, როგორც ცალკეული ადამიანისთვის, ისე სახელმწიფოსთვის. მხოლოდ ამ უფლების ფლობის შემდეგ აქვს სხვა დანარჩენ უფლებებს აზრი. ყველაზე დიდი ღირებულება, რაც კი ადამიანმა შეიძლება ამქვეყნად მოიპოვოს და შეინარჩუნოს - თავისუფლება, სწორედ ამ უფლებაზე დგას. და ეს უფლებაა საკუთრება. თუ მეთანხმებით, აუცილებლად წაიკითხეთ ბლოგი ბოლომდე, ხოლო თუ არ მეთანხმებით, ორჯერ წაიკითხეთ.

„საკუთრება კანონების არსებობის შედეგად კი არ წარმოიშვა, არამედ თავად კანონები წარმოიშვნენ საკუთრების არსებობის შედეგად“ ეს ფრედერიკ ბასტიას სიტყვებია, რომლითაც იგი გვეუბნება, რომ კანონი მიზეზი, საწყისი კიარ არის, არამედ მხოლოდ შედეგი. იგი პიროვნებაზე მაღლა არ დგას. და ლოგიკურადაც, რომ შევხედოთ, რატომ უნდა იდგეს? რაში გვჭირდება კანონი, რომელიც ადამიანისა და საზოგადოების საკეთილდღეოდ არ მოქმედებს და ფრანკენშტეინის „მონსტრივით“ შემქმნელის ცხოვრებას ანადგურებს? შესაბამისად, თუ კანონები საკუთრების ფლობას ახლავს თან, მაშინ გამოდის, რომ თუ გვინდა საერთოდ რაიმეს რეგულირება და რაღაც სახის წესრიგის დამყარება, თუ კანონების შემუშავება გვსურს, ჯერ საკუთრება უნდა გაგვაჩნდეს. უსაფრთხოებისა და დაცვის საჭიროება, მაგალითად, ვერ მექნება თუ არაფერს ვფლობ. ე.ი. საკუთრების უფლება არის ის ბურჯი, რომელზეც სხვა უფლებებსა თუ ვალდებულებებს დავამყარებთ.

სწორედ საკუთრების უფლების დაცვას ასახელებდნენ სახელმწიფოს არსებობის მთავარ მიზნად კლასიკური ლიბერალიზმის მამები - თომას ჰობსი და ჯონ ლოკი. მათი აზრით, თუ რაიმე შეიძლება თავისუფლების წყარო იყოს, ეს კერძო საკუთრებაა. მართლაც, რაზე დგას ის „დემოკრატიული და თავისუფალი გარემო“, რომელსაც დღეს ასე ხშირად ვახსენებთ ხოლმე? აუცილებელია, რომ ადამიანი ფლობდეს რაღაცას საკუთრებაში, რათა ძალაუფლების გადანაწილება მოხდეს. რაც უფრო მეტი კერძო საკუთრების მფლობელი გვეყოლება, მით უფრო არაკონცენტრირებული იქნება ძალაუფლება. რაც უფრო არაკონცენტრირებული იქნება ძალაუფლება, მით უფრო დავშორდებით ტირანიას და დავუახლოვდებით დემოკრატიასა და თავისუფლებას. როდის არის ადამიანი თავისუფალი? - როცა თავად წყვეტს გარისკოს თუ არა, სად, როდის და რა ფორმით გააკეთოს ეს; როცა თავად აქვს მონოპოლია თავისივე შრომაზე და ამ შრომის შედეგზე; და, ამავე დროს, პასუხისმგებელია საკუთარ საქციელზე. შესაბამისად, სოციალიზმი, მაგალითად, სრულიად გამორიცხავს თავისუფლებას, ვინაიდან, როდესაც ეკონომიკა გეგმიურია და იგი ვიღაცების მიერ წინასწარ განსაზღვრულ გზას მიუყვება, არ შეიძლება, არსებობდნენ ისეთი ინდივიდები, რომლებიც ამ გზით სიარულზე უარს იტყვიან. ამიტომ, წავართვით ადამიანებს პირადი საკუთრება და იგი საერთო სიმდიდრედ გამოვაცხადეთ. ანუ ისეთ სიმდიდრედ, რომლის განკარგვაშიც ფორმალური მფლობელები სინამდვილეში არ მონაწილეობენ.

გარდა ამ არასასურველი შედეგებისა, რაც საკუთრების უფლების არარსებობის შედეგად დადგება, მეორე მხარეს არის ბენეფიტები, რომელთაც ამ უფლების განხორციელება მოიტანს. კერძოდ, სწორედ საკუთრებაა ის, რაც ქვეყანას ავითარებს. ადამიანებს შორის საკუთრების გადანაწილების გარეშე არ არსებობს კონკურენცია. ეს უკანასკნელი კი უნიკალური საშუალებაა მონოპოლიის გასანადგურებლად, არჩევანის მრავალფეროვნებისთვის, ბაზარზე ფასების რეგულირებისთვის, ხარისხის გაუმჯობესებისთვის. ერთი სიტყვით, როგორც ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების ასევვე, ცალკეული ინდივიდების პირადი კეთილდღეობისთვის. მაგალითად, საფრანგეთი ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული სახელმწიფო იყო ნაპოლეონ ბონაპარტეს მმართველობის დროს. მას თითქმის მთელს ევრობაზე უდიდესი გავლენა ჰქონდა. თუმცა, ქვეყნის შიგნით სხვაგვარი სიტუაცია იყო: არ იზრდებოდა ეკონომიკა, სამაგიეროდ, მძლავრობდა ინფლაცია, მოსახლეობას სიდუხჭირეში უხდებოდა ცხოვრება. ამ ყველაფრის მიზეზი კი ის იყო, რომ მხოლოდ რამდენიმე, მთავართან დაახლოებული მონოპოლისტი ოპერირებდა ბაზარზე და ყველაფერს ისინი განაგებდნენ.

ხოლო, რაც შეეხება ცალკეული ინდივიდების პირად კეთილდღეობას, რომელიც ზემოთ კონკურენციის შედეგად დავასახელე, ამაზე ჯერ კიდევ ყველაზე ძველმა ლიბერტარიანელმა - ლაო ძიმ თქვა : „არაფერში ვერევი, ხალხი თვითონ მდიდრდება“. როცა, მმართველი კიარა, ბაზარი დაადგენს ფასს, იგი მეტ-ნაკლებად მისაღები იქნება ორივე მხარისთვის. ამასთან, კონკურენცია აიძულებს ადამიანებს გააუმჯობესონ თავიანთი  საქონელი, შესაბამისად, მომხმარებელი უფრო მეტ სარგებელს მიიღებს. მხარეები თავიანთი თავისთვის მომგებიანი გზებით მოახდენენ რეაგირებას გაზრდილ თუ შემცირებულ მოთხოვნაზე ან რესურსების ფასზე. შესაბამისად, ტრანზაქციული ხარჯებიც შემცირდება, ვინაიდან აღარ იქნება საჭირო ხელისუფლებაში ისეთი ინსტიტუტების არსებობა, რომელთაც ამ ყველაფრის თავის თავზე აღება მოუწევდათ.

და ბოლოს, როგორ წარმოგიდგენიათ, რომ რომელიღაც გონს, მოაზროვნეს ან თუნდაც სახელმწიფოს შეეძლოს აბსოლუტურად სწორად განსაზღვროს სად,როდის და ვისთვის რა იქნება მომგებიანი. ან, თუნდაც დავუშვათ, რომ ვიღაცამ მართლაც იცის, ვის რა სჭირდება, ნუთუ მას მუდამ ზუსტად ეცოდინება ისიც, როგორ დაუკმაყოფილოს ეს საჭიროება? ჯერ კიდევ პლატონი ამბობდა, რომ ადამიანის ბუნებისთვის, მათ შორის მმართველისთვისაც, დამახასიათებელია შეცდომები. ყველა შეიძლება შეცდეს. შესაბამისად, არავის შეუძლია განსაზღვროს, სად ჩადოს ინვესტიცია, რომელი საკითხი უფრო პრიორიტეტულია, რაზე უნდა დაიხარჯოს „ბიუჯეტი“ და ა.შ. სხვა სიტყვებით, არ გვაქვს არანაირი საფუძველი სხვას მივანდოთ გადაწყვეტილებები ჩვენი დოვლათის განკარგვაზე, ვინაიდან ისიც ისევე შეიძლება შეცდეს, როგორც ჩვენე. ამიტომ, მეც, ცალკეულ ინდივიდს, მირჩევნია, ჩემი საკუთრება ჩემთვის დავიტოვო.

საუკეთესო სახელმწიფო(?)

მეგობრებთან ერთად ყოფნის დროს მგონი დღე არ გადის, რომ საქართველოში არსებულ პოლიტიკურ, სოციალურ თუ ეკონომიკურ სიტუაციაზე არ ვილაპარაკოთ, განვიხილოთ და ვიწუწუნოთ. ალბათ, თითოეულ ადამიანს თავისებური წარმოდგენა აქვს მისთვის იდეალურ სახელმწიფოზე, თუმცა ახლა არა ჩემთვის, არამედ არისტოტელესთვის იდეალური სახელმწიფოს ტიპის განხილვას ვაპირებ.

არისტოტელეს აზრით, საუკეთესო სახელმწიფო არ არის ისეთი სახელმწიფო, სადაც მმართველობის ფორმა თუ კანონები მოქალაქეთა სურვილით აირჩევა, არამედ ის სახელმწიფო, რომელში არსებული ცხოვრების წესიც მოსახლეობის უმრავლესობისთვის ხელმისაწვდომია. ვფიქრობ, არისტოტელეს ამ მსჯელობას ბევრი ნაკლი აქვს, ამ ნაკლთაგან უმთავრესი კი საშუალოზე მაღალი და დაბალი ფენის ინტერესთა უგულებელყოფაა.

საინტერესოა, რატომ აირჩია არისტოტელემ სახელმწიფოს იდეალურ ფორმად ისეთი სახელმწიფო, რომელის მოსახლეობის უმრავლესობისთვისაა ხელსაყრელი? თუ სახელმწიფოს მოსახლეობას უხეშად დავყოფთ სამ ნაწილად, მივიღებთ მდიდრებს, საშუალო ფენას და ღარიბებს. თუ მივყვებით შეხედულებას, რომლის მიხედვითაც ბედნიერი ცხოვრება ზნეობრივი ცხოვრების ექვივალენტურია, მაშინ შეიძლება ვიფიქროთ, რომ სწორედ შუალედის პოვნა და შენარჩუნებაა ზნეობა, რომელსაც საუკეთესო ცხოვრებამდე მივყავართ და თან ასე თუ ისე ყველა ადამიანისთვის ხელმისაწვდომია. გარდა ამისა, არისტოტელეს აზრით, მდიდრები თავიანთი ცხოვრების წესით უზნეოები არიან. ღარიბები კი თავის გადარჩენის მიზნით ბოროტდებიან. საინტერესოა ბოროტების განსაზღვრება და დებატი მისი მორალურობა/ამორალურობის შესახებ, თუმცა, ამ შემთხვევაში, ბლოგის სათაურს არ ეხმიანება. ამას გარდა, მაღალი ფენის წარმომადგენლებს, ცხადია, უფრო მეტი რესურსი და შესაძლებლობა, შესაბამისად კი უფრო დიდი ძალაუფლება აქვთ, რასაც ხშირად სახელმწიფოსთან დასაპირისპირებლად იყენებენ. დაბალი ფენის წარმომადგენლები, ცხადია, პირიქით - სახელმწიფოს მუდმივად მორჩილებენ, რაც საუკეთესო სახელმწიფოს იდეას ეწინააღმდეგება. ეს მოსაზრება ისტორიული ფაქტებით არ მტკიცდება, რადგან თითქმის ყველა სახელმწიფოს ისტორიის გარკვეული ნაწილი სწორედ დაბალი ფენის აჯანყებებმა შეცვალა.

არისტოტელეს აზრით, სწორედ საშუალო მდგომარეობაში მყოფნი იცავენ სახელმწიფოს სიმყარეს, რადგან ისინი არც დაბალი ფენის მსგავსად ითხოვენ რაიმეს, და არც ვინმე ითხოვს მისგან რამეს, მაღალი ფენის მსგავსად. თუმცა, ვფიქრობ ამ მსჯელობისას არ არის გათვალისწინებული ადამიანთა ბუნება - რომ ის ყოველთვის უფრო მეტისთვის ისწრაფვის, არ სჯერდება იმას, რაც უკვე მოიპოვა, ამიტომ ნებისმიერ სახელმწიფოში, საშუალო ფენასთან ერთად აუცილებლად იარსებებს მაღალი და დაბალი ფენა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფო ასე ჯიუტად ეცდება მხოლოდ საშუალო ფენის შენარჩუნებას, დიდი ალბათობით, მმართველობის ფორმად ტირანიას მივიღებთ

ვფიქრობ, არისტოტელეს მსჯელობა, მითუმეტეს მისი მოღვაწეობის პერიოდიდან გამომდინარე დასაფასებელია, თუმცა, რეალურ ცხოვრებაში მისი შეხედულებების განხორციელება და „საუკეთესო სახელმწიფოს” შექმნა შეუძლებელია, თანაც საუკეთესო სულაც არ არის. თითქოს, მის შედეგად სრული ჰარმონია მიიღწევა, მაგრამ ამის ილუზიას პრაქტიკული გამოცდილების ნაკლებობა ქმნის.

კოსმოპოლიტიზმი პატრიოტიზმია?

ჯონ ლენონი სიმღერაში ,,imagine” საუბრობს სამყაროზე საზღვრების, რელიგიის, ომის გარეშე. სახელმწიფოთა არარსებობა, ნაციონალიზმის მოშლა ხშირად დანახულია მშვიდობის მიღწევის გზად. მსოფლიო იმპერიები ეცადნენ ამგვარი სამყარს შექმნას, თუმცა ყველა მცდელობა კრახით დასრულდა, ამის მიზეზი კი გარკვეულწილად იყო პატრიოტიზმისა და ნაციონალიზმის არსებობა. კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი ხშირად საპირისპირო ცნებებად მოიაზრებიან. პირველი გვეუბნება, რომ ეროვნულ ინტერესებზე მაღლა საკაცობრიო დგას, ხოლო მეორე კონკრეტული სახელმწიფოს, ერის მიმართ სიყვარულსა და ერთგულებას ქადაგებს. საინტერესოა, რომ სინამდვილეში ამ ორი ცნების გაერთიანებაა შესაძლებელი. მეტიც, მგონია,რომ დაპირისპირების ნაცვლად კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი ერთმანეთით არსებობენ. 

კოსმოპოლიტიზმის საწყისები სტოიკოსებთან შეგვიძლია ვეძებოთ. ისინი ფიქრობდნენ, რომ ადამიანი, პირველ რიგში, სხვა ადამიანებთან მცხოვრები არსებაა, რომელიც მხოლოდ შემთხვევითობის წყალობით მიეკუთვნება რომელიმე სახელმწიფოს. არისტოტელე კი მიიჩნევდა, რომ მოქალაქის ერთგულება მიმართული უნდა იყოს სახელმწიფოსადმი, იმისთვის, რომ სანაცვლოდ ადამიანმა განახორციელოს პირადი ინტერესები და სურვილები. ციცერონი კი სათნოებას განმარტავდა,როგორც ჩვენი ვალდებულებების აღსრულებას სახელმწიფოს მიმართ და ერთგულების, თავდადების გამოჩენას. ყოველი მოაზროვნე კოსმოპოლიტიზმსა და პატრიოტიზმზე საუბრისას პრობლემას ამგვარად აყენებდა: რომელი იდეოლოგია გახდიდა ადამიანთა ცხოვრებას უკეთესს, საბოლოოდ დაასრულებდა ომს და შეძლებდა მშვიდობის მოტანას. 

უტილიტარისტული თეორიის ერთ-ერთი წარმომადგენელი, მილი, ,,კოსმოპოლიტური პატრიოტიზმის“ მხარდამჭერი იყო. უტილიტარისტული თეორიიდან გამომდინარე, ის ფიქრობდა, რომ შედეგი მაქსიმალურად კარგი უნდა ყოფილიყო ნებისმიერი პრობლემის გადაწყვეტისას. სახელმწიფოთა დაპირისპირება არ იარსებებს, თუ არ იქნება საზღვრები, თუმცა, მილი აცნობიერებდა, რომ ამგვარი ფორმულირება არასწორი და ,მეტიც, შეუძლებელი იყო. ადამიანი დამოკიდებულია იმ ჯგუფზე, რომელშიც აღიზარდა, მასთან ახდენს იდენტიფიკაციას. ჩემი აზრით, ბუნებრივია, რომ პირობითად, შავკანიანისთვის მისი მსგავსი იყოს უფრო ახლობელი, ვიდრე თეთრკანიანი. არა მარტო ვიზუალის, არამედ კულტურული სხვაობის გამოც. ამასთან, მილი ნაციონალიზმის ,,დამახინჯებულ“ ვერსიასაც არ უჭერდა მხარს. მისი აზრით, უაზრო, ირაციონალური სიძულვილი ,,უცხოელის“ მიმართ, სამყაროს მუდმივი დაპირისპირებისკენ წაიყვანდა. სანაცვლოდ, მილი განიხილავდა ,,ჯანსაღ“ პატრიოტიზმს და მას აკავშირებდა კოსმოპოლიტიზმთან. ის ფიქრობდა, რომ პატრიოტიზმი უნდა ამოძრავებდეს ადამიანს იმ მხრივ, რომ სახელმწიფოს მიერ გადადგმული ნაბიჯი სასიკეთო შედეგის მომტანი იყოს სამყაროსთვის. თუ კონკრეტული სახელმწიფო მოიქცევა არასწორად, ან მსოფლიოს ინტერესებს დააზარალებს, მაშინ ადამიანმა არა უნდა გაამართლოს ერი პატრიოტული მოტივებით, არამედ აღიაროს შეცდომა როგორც კოსმოპოლიტიზმიდან, ასევე პატრიოტიზმიდან გამომდინარე. ანუ, ეს უკანასკნელი მილისათვის არ გულისხმობს უპირობო მხარდაჭერას ყველაფრისა ,რასაც კონკრეტული სახელმწიფო ჩაიდენს. კოსმოპოლიტიზმისა და პატრიოტიზმის შეზავებით, შეიძლება იმგვარი შედეგების მიღება, რომლებიც დადებითი იქნება არა კონკრეტული სახელმწიფოებისთვის, არამედ მსოფლიოსთვის. 

კანტისთვისაც მშვიდობისა და ჰარმონიის მიღწევის გზა კოსმოპოლიტიზმია, თუმცა დეონტოლოგიის ეთიკური თეორიის ფუძემდებელიც ვერ უარყოფს პატრიოტიზმის როლსა და მნიშვნელობას. მისთვის არარეალურია ის, რომ ადამიანებმა უნდა უარყონ ნაციონალიზმი და მიკუთვნებულობა რომელიმე ერის მიმართ. ამასთან, ის საერთო, ერთიან მსოფლიოზე საუბრობს არა იმდენად პოლიტიკურ, რამდენადაც მორალურ კონტექსტში. დეონტოლოგიისთვის სწორი არის ქმედება, რომელსაც საყოველთაოს გახდიდი, არ უნდა მოექცე სხვას ისე, რგორც არ გინდა ,რომ თავად მოგექცნენ. კანტი საუბრობდა ,,ერთა ლიგის ჩამოყალიბებაზე“, რომელსაც ,,კოსმოპოლიტური კანონები“ ექნებოდა. ამასთან, ლიგაში შემავალი სახლემწიფოები არ კარგავდნენ საზღვრებს, სუვერენობას ან საკუთარ ,ადგილობრივ კანონებს. კანტის ,,ერთა ლიგის“ განხორციელების მაგალითად შეგვიძლია მივიჩნიოთ გაეროს ან ევროკავშირის არსებობა. 

თომა აქვინელისთვის ბუნებითი სამართალი იყო უზენაესი. არსებობს გარკვეული კანონები ადამიანთა დამოუკიდებლად, მაგალითისთვის, ის, რომ კაცთა მოკვლა ,,ცუდია“, ჭეშმარიტებაა ყველასთვის. საინტერესოა, რომ აქვინელიც ცდილობდა პატრიოტიზმისა და კოსმოპოლიტიზმის შერწყმას. მისი იდეოლოგია ეყრდნობოდა არისტოტელეს მოსაზრებებს, როცა საუბრობდა განსხვავებულ რეჟიმებზე და იმაზე, რომ კარგ მოქალაქეს შეუძლია კარგი ადამიანი იყოს. აქვინელის აზრით, ადამიანს უნდა ემოქმედა ,,ლოკალურად“, ხოლო ეფიქრა ,,გლობალურად“ (think global, act local). ამგვარი მიდგომა უზრუნველყოფდა იმგვარი შეცდომების აცილებას, როგორიცაა ,პირობითად ტოტალიტარული რეჟიმების არსებობა. მაგალითად, გერმანელი მოქალაქეები ხმას არ მისცემდნენ არჩევნებში ჰიტლერის პარტიას რომ დაენახათ წინააღმდეგობა აქვინელისეულ ბუნებით კანონებსა და ნაცისტთა დაპირებებს შორის. ამგვარად, გერმანელთა ,,ლოკალური კეთილდღეობისთვის“ გადადგმული ნაბიჯი აარიდებდა მსოფლიოს კიდევ ერთი ომისგან. გერმანელი იმოქმედებდა სახელმწიფოთვის და იფიქრებდა მსოფლიოსთვის. ამგვარი ,,მოდელის“ მორგება შეიძლება უტილიტარული თეორიისთვისაც და კანტის მოსაზრებებისთვისაც. საბოლოო ჯამში, ვფიქრობ, სამივე ეთიკური თეორია მიდის იქამდე, რომ კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი განუყოფელია. ორივე თანაბარი სიმძლავრით უნდა აისახებოდეს სახელმწიფოთა პოლიტიკაში. მხოლოდ კოსმოპოლიტიზმის პრიზმიდან მსჯელობა და მოქმედება, ისტორიამ გვაჩვენა, რომ უსარგებლოა. ,,ოქროს ხანის“ გადავლის შემდეგ, განსხვავებულ ერებსა და სახელმწიფოებს სურთ ცენტრალური ხელისუფლებისგან დამოუკიდებლად არსებობა. გაეროს, ევროკავშირის და მსგავსი ორგანიზაციების არსებობა ,ვფიქრობ, კარგი განხორციელებაა მილის, კანტისა და აქვინელის იდეებისა. 

კოსმოპოლიტიზმი სახელმწიფოს წინააღმდეგ

კანონები, რომლითაც ხელმძღვანელობს სამართლებრივი სახელმწიფო, იქმნება მორალის საფუძველზე, რომელიც, თავის მხრივ, თავისუფალი, რაციონალური, თვითდაინტერესებული ადამიანების შეთანხმებების შედეგად დგინდება. მივდივართ სოციალურ კონტრაქტამდე, რომელზეც ჰობსი ასე დაბეჯითებით ლაპარაკობდა. სოციალური კონტრაქტით შექმნილ სახელმწიფოს, რომლის კანონები მორალზეა დაფუძნებული, აქვს უმთავრესი პრინციპები და ისინი არ უნდა დაირღვეს. ასეთ სახელმწიფოში ხელისუფლების წყარო ადამიანია, სახელმწიფოს მიზანი კი მშვიდობისა და წესრიგის შენარჩუნებაა, იმისათვის, რომ საზოგადოებამ, რომელმაც თავად შექმნა სახელმწიფო, შეძლოს საკუთარი თავის რეალიზება, უფლებებისა და თავისუფლების მანიფესტაცია. მორალი, რომელსაც ადამიანი ადგენს, და სახელმწიფო, ფაქტობრივად, განუყოფელია ერთმანეთისგან. სახელმწიფოსგან კი, თავის მხრივ, მომდინარეობს სამართლებრივი სისტემა, რომელიც უნდა ემსახურებოდეს ადამიანს, ადამიანი კი ემორჩილებოდეს ამ სისტემას. თუ ეს ყველაფერი ჰარმონიაშია ერთმანეთთან და სახელმწიფო ხალხთან კორელაციაშია, იქმნება ერთიანი საზოგადოება, რომლის მიზანიც განვითარებაა. მიუხედავად საერთო მიზნისა, მისი მიღწევა სხვადასხვა გზითაა შესაძლებელი.
სახელწიფოსა და ადამიანის მიმართება მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს სახელმწიფოს პოლიტიკური მმართველობის ხასიათს. საერთო მიზნის არსებობის შემთხვევაში, სწორედ ეს მიმართებაა მთავარი განმსაზღვრელი იმისა, თუ რა გზით მიიღწევა ეს კონკრეტული მიზანი ან მიიღწევა ის საერთოდ თუ არა. აქედან გამომდინარე, სახელმწიფო ერთის მხრივ ჩაკეტილი, შეზღუდული სისტემაა, რომლის მართვის სირთულე და მისი და ადამიანის მიმართების მრავალფეროვნება გარკვეულწილად ამცირებს თითოეული ადამიანის ცალკეული მორალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების შესაძლებლობას, რასაც ის სახელმწიფოს შექმნის აქტით „აპირებდა“. „ბუნებრივი სამართლის“ ზოგიერთი თეორეტიკოსის მიხედვით, ადამიანის ბუნებაში გარდა საკუთარი თავის დაცვისა და გადარჩენის ინსტინქტისა, სხვა ადამიანთა მიმართ თანაგრძნობისა და მათი დახმარების ტენდენციაცაა შესამჩნევი. ამაზე დაყრდნობით, შესაძლოა ვისაუბროთ სოციალურ, მზრუნველ ადამიანებზე, რომლებიც წარმოქმნიან მსოფლიო საზოგადოებას და არ მიეკუთვნებიან არც ერთ სახელწიფოს, არ იზიარებენ კონკრეტულ კულტურას თუ რელიგიურ შეხედულებას. ერთის მხრივ, კოსმოპოლიტიზმი შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ინდივიდუალიზმის რაღაც ფორმა, რომლის დროსაც ინდივიდი უარყოფს იყოს რაღაცაზე ან ვიღაცაზე მიკერძოებული. მეორეს მხრივ, სტოიკური შეხედულების მიხედვით, კოსმოპოლიტიზმი არის მორალური იდეალი საქვეყნო, უნივერსალური საზოგადოებისა, რომლსაც პოზიტიური მორალური იდეები ამოძრავებს, როგორიცაა ერთობა, მშვიდობა, საერთო კეთილდღეობა და სხვა.
კოსმოპოლიტიზმი უტილიტარიზმის ჭრილშიც შეიძლება განვიხილოთ. ჯერემი ბენთამის მიხედვით, სარგებლის მაქსიმიზაცია ნებისმიერი ქმედების ჩადენისას მორალურ გადაწყვეტილებამდე მიგვიყვანს, შესაბამისად, კოსმოპოლიტიზმის შემთხვევაში, ადამიანი, რომელიც არც ერთ კონკრეტულ ერსა და სახელმწიფოს არ მიეკუთვნება და არ არის შეზღუდული ვიწრო მსოფლმხედველობრივი ჩარჩოთი, შეძლებს ბევრად უფრო მეტი სარგებლის შექმნას. სხვა მხრივ, მორალური კოსმოპოლიტიზმი, კანტის მიხედვით, გულისხმობს, რომ „ყველა რაციონალური არსება ცალკეული მორალური საზოგადოების ნაწილია. ისინი ემსგავსებიან სახელმწიფოში მცხოვრებ ადამიანებს, რადგან იზიარებენ დამოუკიდებლობის, თავისუფლების, თანასწორობის იდეებს და ცხოვრობენ საკუთარი კანონების მიხედვით, მაგრამ ეს კანონები თავიანთი მორალის მიხედვით დადგენილი კანონებია, რომლებიც საკუთარი რაციონალურობითაა განსაზღვრული“. მაშინ, შეგვიძლია ვისაუბროთ სახელმწიფოს მიერ ნაკარნახევი მორალისა და კანონისაგან თავისუფალ ადამიანებზე, რომლებიც საბოლოო ჯამში მაინც ქმნიან ისეთ უნივერსალურ საზოგადოებას, რომელშიც ცალკეულ პირთა მორალი ხდება ერთი კონკრეტული ქმედების საფუძველი. ამ დროს ე.წ „გლობალური სახელმწიფოს“ და „გლობალური მორალის“ საჭიროების საკითხი დგება, შესაძლოა თუ არა უნივერსალურმა საზოგადოებამ - კოსმოპოლიტებმა იარსებონ რაღაც გლობალური სახელმწიფო სტრუქტურის გარეშე, რომელიც ისევ დაადგენს „საქვეყნო“ მორალს და კანონებს.
სახელმწიფოსა და ადამიანის მიმართება ან უფრო უკუმიმართება, კოსმოპოლიტიზმის სახით, აჩენს უამრავ კითხვას. მათ შორის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია იმის გარკვევა, შეძლებს თუ არა ადამიანი ან ადამიანთა ჯგუფი, იარსებოს პოლიტიკური სტრუქტურის გარეშე, რომელიც დაუდგენს მას მორალურ ნორმებს და მიუთითებს სამართლის ნორმებზე.

კორუფცია

   ადამიანსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა მრავალსაუკუნოვან ისტორიას ითვლის. ადამიანს მუდმივად აინტერესებდა სახელმწიფოს რაობის შესახებ მსჯელობა, კვლევა მისი წარმოშობის მიზეზებისა. შედეგად ჩამოყალიბდა მრავალი განსხვავებული თეორია, რომელიც სახელმწიფოს ჩამოყალიბების მიზეზად ერთმანეთისაგან განსხვავებულ ფაქტორებს ასახელებს. ერთ-ერთ ამგვარ თეორიას წარმოადგენს საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორია, რომლის მიხედვითაც პირველყოფილ სისტემაში საზოგადოება იმყოფებოდა მდგომარეობაში, რომელიც შეგვიძლია აღვწეროთ, როგორც „ყველას ომს ყველას წინააღმდეგ“. ადამიანებმა თქვეს უარი გარკვეულ ინტერესებზე, რომ თავი დაეღწიათ ამგვარი მდგომარეობისათვის და სანაცვლოდ მიეღოთ უსაფრთხოება და თავიანთი უფლებების, თავისუფლების დაცვის გარანტია.

   მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო ადამიანის უფლებების დაცვის ერთგვარ გარანტორად წარმოგვიდგება არსებობს რიგი პრობლემები, რომელთაც შეუძლიათ ხელი შეუშალონ მისი ამ მოვალეობის ეფექტურად შესრულებას. ერთ-ერთ ამგვარ  საკითხს წარმოადგენს კორუფცია, რომელიც ასუსტებს სახელმწიფო ინსტიტუტების მიმართ საზოგადოების ნდობას,აფერხებს ქვეყნის დემოკრატიულ და სტაბილურ განვითარებას, ხელს უწყობს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების რღვევას.

   კორუფციას შეიძლება არსებობდეს ნებისმიერ სფეროში იქნება ეს ბიზნესი, სასამართლო, ხელისუფლება, სამოქალაქო საზოგადოება... მას განსხვავებული ფორმები გააჩნია და ისეთ ქმედებებს მოიცავს როგორებიცაა: მექრთამეობა, ნეპოტიზმი, ზეგავლენით ვაჭრობა, კრონიზმი... კორუფცია საფრთხეს უქმნის თანასწორობას, ამკვიდრებს და ახალისებს დისკრიმინაციას. პირი, რომელიც ქრთამს სთავაზობს საჯარო თუ კერძო საფეროების წარმომადგენელთ ერთგვარად მოიპოვებს პრივილეგირებულის სტატუსს და სხვათა კეთილდღეობის ხარჯზე იღებს მის ინტერესებზე მორგებულ მომსახურებას. საჯარო თუ კერძო სექტორების წარმომადგენელი კორუმპირებული პირები დიფერენციაციას ახდენენ და არ სთავაზობენ თანაბარი ხარისხისა და ეფექტურობის მომსახურებას კორუფციაში ჩართულ და კანონების შესაბამისად მოქმედ პირებს, რაც ადამიანების დისკრიმინაციასთან ერთად ლახავს მათ ღირსებას. ადამიანის უფლებათა დეკლარაციაში აღნიშნულია, რომ „ ყველა ადამიანი იბადება თავისუფალი და თავისი ღირსებითა და უფლებებით თანასწორი…“. ადამიანის ღირსებას, თანასწორობასა და თავისუფლებას ეფუძნება ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები. შესაბამისად, ამ უკანასკნელის დაცვას საფრთხეს უქმნის დასახელებულ სამ ცნებათაგან თითოეულის შელახვა. აღნიშნულის გათვალისწინებით, კორუფცია ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვენლოვან პრობლემად წარმოგვიდგება.

   საინტერესოა კორუფციის შეფასება სხვადასხვა ეთიკური თეორიის მიხედვით . ერთი შეხედვით შეიძლება ვიფიქროთ, რომ კონსეკვენიალიზმი მსგავს ქმედებებს მორალურად სწორად და გამართლებულად მიიჩნევს, რადგან მათ კორუფციაში ჩართული ინდივიდებისათვის სარგებელი მოაქვთ. მაგრამ, ვფიქრობ, ასევე უნდა გავითვალისწინოთ კორუფციის უარყოფითი გარეგანი ეფექტი ადამიანებზე, რომლებიც მსგავს ქმედებებში ჩართულები არ არიან. ვფიქრობ, რომ კორუფციაში ჩართული ინდივიდების მიღებული სარგებელი ვერ გადაწონის საზოგადოების  სხვა წევრებისათვის მიყენებულ ზიანს და საბოლოოდ სარგებლის მაქსიმიზების ნაცვლად მის შემცირებას მოახდენს. შესაბამისად, კონსეკვენციალიზმის გადმოსახედიდან მსგავს ქმედებები არასასურველად და მორალურად გაუმართლებლად ჩაითვლება.

   ამ საკითხის მიმართ მსგავსი დამოკიდებულება გააჩნია დეონტოლოგიურ ეთიკასაც, რომელიც კონცენტრირებულია წესებსა და მოვალეობებზე და შესაბამისად, ეს ეთიკური თეორია არ გაამართლებს პიროვნებას, რომელიც მხოლოდ პირადი სარგებლის მიღების მიზნით,  ბოროტად იყენებს მის ხელთ არსებულ ძალაუფლებას და სრულებით არ მოქმედებს მოვალეობის კარნახით. დეონტოლოგიის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი წარმომადგენლი, კანტი, ამგვარ დებულებას გვთავაზობს: „მხოლოდ იმ წესის მიხედვით იმოქმედე, რომელსაც, რომ შეგეძლოს, საყოველთაო წესად აქცევდი.“ კორუფცია არაეთიკურია. მას ვერ ვაქცევთ უნივერსალურ წესად, რადგან მსგავსი ქმედებები პიროვნების, როგორც საშუალების გამოყენებას გულისხმობს, რაც, კანტის მიხედვით, ასევე მიუღებელი ქმედებაა: „ადამიანს უნდა მოვექცეთ როგორც მიზანს და არა საშუალებას.”

   კორუფციული ქმედებები მიუღებელია არისტოტელეს სიქველის ეთიკის მიხედვითაც. არისტოტელე აღნიშნავს, რომ ქმედება მართებულია, თუ იგი დაფუძნებულია მორალურად მაღალზნეობრივ, კეთილშობილ, სათნო ხასიათზე და არასწორია, თუ ეს გამომდინარეობს კორუმპირებული, გარყვნილი ან მანკიერი ხასიათისგან, თვისებებისგან. კორუფცია ვერ ჩაითვლება იმ ქმედებათა შორის, რომლებიც ადამიანის თვისებების დახვეწასა და სიქველის შეძენის/განმტკიცების პროცესს უზრუნველყოფს. თანაც, კორუფციული ქმედებები ლახავს ღირსებებს, რომლებიც, არისტოტელეს აზრით მნიშვნელოვანია: სამართლიანობა - ყველა დანარჩენის მორალურად სამართლიანად მოპყრობა; კეთილსინდისიერება - სხვებისათვის ზიანის არმიყენება და სხვა.

სად გადის ზღვარი პიროვნულ თავისუფლებასა და კანონს შორის

ადამიანთა თანაცხოვრება მეტ-ნაკლებად მშვიდობიანად მიმდინარეობს. ჩვენ მივაღწიეთ განვითარების იმ დონეს, სადაც აღარ გვიწევს განუწყვეტლივ ფიქრი თვითგადარჩენაზე, ჩვენი სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხი აღარ დგას კითხვის ნიშნის ქვეშ. ამ დგომარეობას კაცობრიობამ მიაღწია არც ისე დიდი ხნის წინ და მალევე დაიწყო გეომეტრიული პროგრესიით განვითარება, რადგან ჩვენი მთელი ენერგია განვითარებისკენ სწრაფვაში იხარჯებოდა.  რა იყო ის გარდამტეხი ფაქტორი, რამაც კაცობრიობას ამხელა ნაბიჯი გადაადგმევინა და განვითარების უსაზღვრო შესაძლებლობებისკენ გაუხსნა გზა?

„ჩემი თავისუფლება მთავრდება იქ, სადაც იწყება სხვისი“.

თავისუფლება ადამიანის ერთ-ერთი ფუნდამენტალური მოთხოვნილებაა, მაგრამ სად გადის ზღვარი ჩემსა და სხვა ადამიანების თავისუფალ ნებას შორის? იმისთვის, რომ არ დაირღვეს ჩემი თავისუფლება, მე თანახმა ვარ საკუთარი ნებით დავთმო გარკვეული პრივილეგიები, რათა მქონდეს გარანტია, რომ ვიქნები დაცული როგორც მე, ასევე ჩემი საკუთრებაც- ამაში მდგომარეობს სოციალური კონტრაქტი. ამ ყველაფერს კი არეგულირებს კანონი, ესეიგი ხელისუფლება- მესამე, ‘ობიექტური’, მიუკერძოებული პირი, რომლის ერთ-ერთი უმთავრეს მიზანს ადამიანთა შორის კონფლიქტის დარეგულირება წარმოადგენს.

თავისუფლებასა და კანონს შორის ურთიერთობა ერთ-ერთი ყველაზე კომპლექსური და ბუნდოვანი საკითხია. სხვა და სხვა მოაზროვნეების დამოკიდებულებაც, შესაბამისად, განსხვავებული იყო და არის ამ საკითხზე. მაგალითად, ბუნებრივი სამართალი, რომელიც თომა აქვინელმა შექმნა, წარმოადგენს სამართლებრივ სისტემას, რომლის ლეგიტიმაციაც მომდინარეობს ადამიანის ბუნებაზე დაკვირვებით და ეფუძნება ადამიანის ბუნებითად თანდაყოლილ ღირებულებებს. ბუნებითი სამართლის თეორიიდან გამომდინარე, ყოველ ადამიანს გააჩნია ბუნებითად მინიჭებული უფლებები, რომლებიც ლეგიტიმურია არა საკანონმდებლო აქტების საფუძველზე, არამედ მომდინარეობენ „ღმერთიდან, ბუნებიდან, ან არსიდან“.  ეგზისტენციალიზმის წარმომადგენელი ჟან-პოლ სარტრი ეთანხმებოდა აქვინელს იმ ნაწილში, რომ ადამიანში მართლაც არსებობს ღვთიური განგებისა თუ კანონზომიერების ერთგვარი ხვრელი, მაგრამ, როგორც მოგეხსენებად, სარტრი ათეისტი იყო, შესაბამისად თვლიდა, რომ ეს ნაწილი ადამიანში ცარიელია და მასში ტოვებს მუდმივ განცდას სიცარიელისა, რომელიც ვერასდროს შეივსება. 

მთავარი კითხვა, რომელიც ბუნებითი სამართლის მიმართულებით ისმევა არის, რომ თუ კი ღმერთმა საკუთარ ხატად შეგვქმნა და თუ ჩვენ გვაქვს იმის უნარი, რომ გავიაზროთ ეს, მაშინ რატომ ლახავენ ადამიანები მუდმივად ამ ბუნებრივ კანონს? აქვინელს ამაზე ორი პასუხი ჰქონდა- ემოციები და უმეცრება.  მისი აზრით, ჩვენ გვსურს, რაც კარგი გვგონია, მაშინ როდესაც ის არ არის კარგი, რადგან ჩვენ არ გვყოფნის ცოდნა და ასევე ეხმიანება არისტოტელეს, რომელიც თვლიდა, რომ მართალია ადმიანი რაციონალური არსებაა, მაგრამ გარკვეულ დონეზე ჩვენ მაინც  ემოციები გვმართავენ. 

დეონტოლოგიის მიხედვით არსებობს გარკვეული წესები, რომლებიც მიგვიყვანს მორალურ ჭეშმარიტებასთან, რომელიც უნივერსალური და დასაბუთებული იქნება ყველა რაციონალურად მოაზროვნე ადამიანისთის და სწორის და არასწორის განსამარტავად აღარ იქნება საჭირო რაიმე მეტაფიზიკური, ღვთაებრივი ახსნის მოძებნა, მაგალითად, რომელსაც აქვინელი გვთავაზობს. კონსეკვენციალიზმის მიმდევრებიც, დეონტოლოგიის მსგავსად, გამორიცხავენ მეტაფიზიკურ ახსნას გარკვეული მოქმედებებისა თუ აკრძალვების შემოსაღებად და ათვლის წერტილად იღებენ სახალხო სიკეთეს, რომელსაც  ქმედების შედეგი გამოიღებს. ამ თეორიის მიხედვით, კონკრეტულმა ქმედებამ შესაძლოა შელახოს ერთეული პიროვნებების ინტერესები, მაგრამ თუკი მასშტაბური რაოდენობის ხალხი მიიღებს სარგებელს, მაშინ შეგვიძლია ისმისაღებად ჩავთვალოთ.  

ბუნებითი სამართალი, რომლესაც თომა აქვინელი გვთავაზობს, შეგვიძლია შევადაროთ სტოიკურ სამყაროს ხედვას , რომელიც ემორჩილება კონკრეტულ კანონზომიერებებს, სადაც შემთხვევით არაფერი ხდება და თითოეული მოქმედება ბუნების მიზანს და კანონებს ემსახურება. ვფიქრობ, ბევრად მარტივი გამოსავალია მიენდო სამყაროს მსგავს ხედვას და საკუთარი პასუხისმგებლობა ზებუნებრივ მიზნებსა თუ მიზეზებს გადააბარო. ჩემი ღრმა რწმენით, რაციონალური ადამიანისთვის არ წარმოადგენს გამოსავალს მსგავსი „ნახტომი რწმენაში“, რადგან მისი პრინციპები მუდმივად ბუნდოვანი და არამყარი იქნება. ისინი ხომ დაფუძნებული იქნება გრძნობებზე, ემოციებზე, რომლებიც მუდმივად იცვლება. ხოლო კანონები, რომლებიც ლოგიკასა და განსჯაზე იქნება დაფუძნებული იქნება ბევრად მყარი და მშვიდობის მომტანი, რადგან მისი დასაბუთება შესაძლებელი იქნება ყოველგვარი აბსტრაქტული ახსნების გარეშე, შესაბამისად შეცდომის დაშვების ალბათობაც თითქმის ნულამდე იქნება დაყვანილი

გავაუქმოთ სახელმწიფო

   რას ნიშნავს ადამიანად ყოფნა? ფილოსოფოსები საუკუნეების მანძილზე ბჭობდნენ ამ საკითხზე, სრულ პასუხს კი მაინც ვერ გავცემთ ამ კითხვას. ჩვენი ქმედების განსაზღვრა, ის თუ, კონკრეტულ სიტუაციაში როგორ მოვიქცევით, შეუძლებელია. თუმცა ვიცი, რომ ადამიანები ვმოქმედებთ წინასწარ განსაზღვრული სწორი და არასწორი ჩარჩოების მიხედვით. ძირითადად ამ სწორისა და არასწორის გასარჩევად, ვიყენებთ ეთიკის ნორმებს. ასევე ვიცით, რომ გაუმართლებელია ყველა ქემდება, რაც არღვევს სხვა ადამიანის კუთვნილებას, ან საფრთხეს უქმნის მის სიცოცხლეს. მიუხედავად ამ ზოგადი ინსტრუქციებისა, მაინც გვიჭირს საზღვრის გავლება სწორსა და არასწორს შორის, რადგან ჩემთვის კარგი, შესაძლოა სხვისთვის ცუდი აღმოჩნდეს.

   ის კი დანამდვილდებით ვიცით, რომ ადამიანის ინტერესი მდგომარეობს იმაში, რომ აკეთოს ის, რაც მას სარგებელს მოუტანს. სიკეთესაც იმიტომ ვაკეთებთ, რომ მოგვწონს ის შეგრძნება, რომელიც სხვების დახმარების შემდეგ გვეუფლება. ჩვენ გვინდა, რომ ყველა სიტუაცია ჩვენთვის სასარგებლოდ გამოვიყენოთ, ჩვენს ინტერესებს მოვარგოთ. თუმცა ისევე როგორც სწორისა და არასწორის გარჩევა ზოგჯერ ინდივიდუალურია, ადამიანების მამოძრავებელი ეს მთავარი პრინციპიც ადამიანზე დამოკიდებული ხდება. ჩემს ინტერესებშია, რომ მე გამაჩნდეს ჩემი საკუთრება, ვიცავდე და ვუფრთხილდებოდე მას, სხვა ადამიანის ინტერესებში კი შესაძლოა ჩემი საკუთრების განადგურება იყოს პრიორიტეტული. მისთვის სარგებლის მომტანი, ჩემთვის ზიანის მომტანი გამოდგება.

   ეს შეგვიძლია განვიხილოთ უტილიტარიზმის ჭრილშიც. უტილიტარიზმი გვეუბნება, რომ ყველაფერი გაამრთლებულია, თუ შედეგად დგება ადამიანის მაქსიმალური ბედნიერება. ადმაიანი ბედნიერი არის მაშნ, როდესაც ის იღებს სარგებელს, მისი ინტერესები კმაყოფილდება. თუმცა აქაც ვდგებით იმ პრობლმების წინაშე, რომ ადამიანებს ბედნიერებას სხვადასხვა რამ გვანიჭებს, რადგან ჩვენი ინტერესები განსხვავებულია. ის ფაქტი, რომ ყველა ადამიანის ინტერესები გნასხვავდება, იწვევს ქაოსს სამყაროში. ინტერესთა კონფლიქტი და ამის გამო შეთანხმებადე ვერ მისვა, არის საფუძველი ყოველგვარი დანაშაულის. იმის გამო, რომ ადამიანები არ ვენდობით ერთმანეთს და გვჯერა, რომ ჩვენ ვერ ვიპოვით ზომიერებას ჩვენსა და სხვის ინტერესებს შორის, რომ შესაძლოა სხვამ გადაჭარბებულად გამოიყენოს თავისი ძალა და შეგვექმნას საფრთხე, გვჭრდება მესამე ორგანო, რომელიც დაგვიცავს ამ ყველაფრისგან, იქნება ჩვენი უსაფრთხოებისა და წესრიგის გარანტია.

   სახელმწიფო არის ამ ქაოსის შემაკავებელი ორგანო, რომელიც აღმოფხვრის დანაშაურლს. ის საჭიროა, რათა შეამსუბუქოს ადამიანური ბუნების გავლენა, დაუწესოს მას საზღვრები. ადამიანები ელიან, რომ მათი ეს სურვილი დაკმაყოფილდება, ნდობას უცხადებენ არჩეულ ორგანოს და მიაჩნიათ, რომ სახელმწიფო მოახერხებს ყველამ შეძლოს იმის გაკეთება, რაც მას ბედნიერებას მოუტანს. მისი არარსებობის შემთხვევაში კი გვგონია, რომ დანაშაულის რიცხვი გაიზრდება და უსაფრთხოდ აღარ ვიქნებით. თუ ეს მართლად ასეა და სახელმწიფო თავის როლს პირნათლად ასრულებს, რატომ ვერ მიაღწია სამყარომ იმას, რომ ადამაინებმა ვიცხოვორთ ჰარმონიულ გარემოში? ჩვენს ქვეყანაში ხომ დღემდე გვიწევს ყოველი ფეხის ნაბიჯზე რაღაცის გაპროტესტება, ხშირად იმასაც ვხედავთ, რომ სახელმწიფო გადაჭარბებულად იყენებს თავის ძალას.

    სახელმწიფოს არ უნდა განვიხილავდეთ როგროც ადამიანის ბუნებისგან ცალკე მდგომ მესამე ძალას. რეალურად ეს ორგანოც ადამიანებისგან შედგება და თუ ჩვენ ყველა ვატარებთ ადამიანის ბუნებას, მაშინ სახელმწიფო გვევლინება ადამიანური ბუნების ყველაზე დიდ ანარეკლად.   ის, რომ სახელმწიფო აჩენს თავის ბოროტ მხარეს, გადამეტებულ კონტროლს აწესებს და პირადი ინტერესების გამო, ქვეყნის მოსახლეობას ივიწყებენ, არის ადამიანური ბუნების გამოვლინება. თუ ადამიანები იხელმძღვანელებენ უტილიტარიზმის პრინციპით, მაშინ უნდა ველოდოთ, რომ სახელმწიფოც, როგორც ადამიანების ერთბლობა გააკეთებს ყველაფერს, რისი შედეგით იქნება მათი ბედნიერება. სახელმწიფო დაიკმაყოფილებს თავის ინტერესს. მაშნ, როდესაც რეალურად ჩვენ მათ ვაკისრებთ ადამიანებს შორის კონფლიქტის მოგვარებას.

   ადამიანები ერთმანეთს არ ვენდობით, თუმცა ამ ნდობას სახელმწიფოს არარაციონალურად ვუცხადებთ. ველდოებით, რომ ისინი გააკონტროლოებნ დამკვიდრებულ ქაოსს და ამვდროულად გააკონტროლებენ საკუთარ თავს. თუ გვჯერა, რომ ამ ორგნაოში გართიანებული ადამიანები შეძლებენ ანგელოზური ბუნების გამოჩნეას და თვითკონტროლს, რატომ არ გვწამს ასე ადამიანებზეც? თუ ამ ნდობას ერთმანეთს გამოვუცახდებთ და ვიფიქრებთ, რომ ყველა ჩვენს თავს გავაკონტროლებთ, იქნებ საერთოდაც არ დაგვჭირდეს სახელწმიფო.  

საშუალო ადამიანები

თანასწორობა და ‘საშუალოობა’ - ზოგიერთისათვის, ორივე ტერმინი ერთმანეთის სინონიმად შეგვიძლია გამოვიყენოთ, განურჩევლად, რადგან თითოეული მათგანი თავის თავში მოიცავს მეორეს სრულ შესაბამისობას საკუთარ ჭეშმარიტებასთან მიმართებით. ამასთანავე, საშუალოობა, შესაძლოა, იყოს ყველაზე სასურველი მდგომარეობა და პოზიცია სახელმწიფოში, თუმცა მისი რაციონალურობის ხარისხი არაა თავისთავადად განსაზღვრული, როგორც - დადებითი, რადგან ამ ‘პოზიციის’ დადებითობა ცხადად, მხოლოდ გარეშე პირის მსჯელობით გამოიკვეთება - მთავარი სწორედ საშუალო ადამიანის საშუალო პერსპექტივაა, რომელიც წესით და რიგით იმდენად უნდა იყოს გამყარებული, რომ მისი ადგილიდან დაძვრა ვერანაირმა დადებითმა თუ უარყოფითმა ბიძგმა ვერ უნდა მოახერხოს, რადგან ნებისმიერი ამ ტიპის მცდელობა, თუნდაც - უნებლიე, საბოლოო ჯამში, განიხილება, როგორც - არასასურველი; და ეს მსჯელობაც, საშუალოობის იდეალის თავისებურებიდან გამომდინარეობს.

არისტოტელეს თქმით, სახელმწიფოს სურს, რომ იგი შედგებოდეს უმეტესად მსგავსი და თანასწორი მოქალაქეებისგან. სწორედ ეს იქნებოდა საუკეთესო პოლიტიკური წეს-წყობილების შესაბამისი. შედეგად, ჩამოყალიბდებოდა ბუნებრივი შედგენილობა, რომელსაც აუცილებლად დაიცავდა საშუალო კლასი. ერთი შეხედვით, არაა ნათელი, თუ რატომაა ასეთი განსაკუთრებული საშუალოობა, ან რატომ არიან საშუალო ადამიანები, გარკვეული აზრით, ყველაზე ხელსაყრელ მდგომარეობაში? გეტყვიან, რომ კანონმდებელი სახელმწიფოში ყოველთვის ორიენტაციას უნდა იღებდეს საშუალო კლასზე. ამგვარი მსჯელობა (რომელიც, ყველაფერთან ერთად, ‘საშუალოობის’ სამართლიანობის ხიბლს ჩრდილს აყენებს) პოზიტიური განწყობის საფუძველი უნდა იყოს, მაგრამ, მაინც, თითქოს, ეს პოზიცია არც კარგია და არც - ცუდი, შესაბამისად, არც ცალსახად მიუთითებს კმაყოფილების დადებითობის ხარისხზე.

თუმცა, მაინც, პრიორიტეტს ვანიჭებთ საშუალოობას..(?) ის, რაც ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია, არის თავად ადამიანის პერსპექტივა: მართლაც სურს თუ არა საშუალო ადამიანს იყოს ისეთი როგორიც არის? საერთოდ, მართლაც არის თუ არა ასეთი და შეუძლია თუ - არა, მსგავს მდგომარეობაში გაჩერება, უძრაობის შენარჩუნება და სტაბილურობის იმიტირება ყველაზე ბუნებრივი ხერხებით?

ამ (აუცილებლობით გამოწვეული) ჰიპოთეტური სურვილის ქონის ლოგიკურობის დასაბუთებას არისტოტელე ‘პოლიტიკაში’ ცდილობს და ამტკიცებს, რომ საშუალო კლასს არც სხვების ავლა-დიდება სურს, როგორც ღარიბებს, არც სხვებს სურთ მათგან რაიმე, როგორც მდიდრებისგან ღარიბებს და რადგან არც მათ სურთ სხვებისა და არც სხვებს სურთ მათი, ამიტომ ისინი მშვიდად ცხოვრობენ. მისი თქმით, ის არის უდიდესი ბედნიერება, როდესაც მოქალაქეებს აქვთ საშუალო, მაგრამ საკმარისი ქონება, რადგან იქ, სადაც ერთ მხარეს აქვს ძალიან ბევრი, მეორეს კი არაფერი, წარმოიშობა ან უკიდურესი დემოკრატია ან სუფთა სახის ოლიგარქია, ანდა ტირანია. ამრიგად, ცხადია, რომ სახელმწიფოს საშუალო ფორმა არის საუკეთესო, რადგან მხოლოდ მასში არ აქვს ადგილი, აჯანყებასა თუ მასშტაბურ უთანხმოებას, დაპირისპირებას, გამომდინარე იქიდან, რომ მასში საშუალო კლასი ჭარბობს.

და მაინც, არსებობენ თუ არა, დღევანდელ სახელმწიფოში, საშუალო ადამიანები? რამდენად რეალურია თვითკმარი სურვილების არსებობის შესაძლებლობა ადამიანური ბუნებიდან გამომდინარე? ამ შემთხვევაში, უფრო სწორი იქნებოდა, გვეკითხა, არსებობენ თუ არა საშუალო ადამიანები პოლიტიკურ პროცესში? და თუ არსებობენ, როგორია მათი ფიქრისა და მოქმედების მექანიზმი? ეს საკითხი, ყველაზე ცხადად იმ მტკიცებას შეიძლება დაუკავშირდეს, რომლის მიხედვითაც საშუალო ადამიანს არ გააჩნია მისწრაფება: არც იმის, რომ უკეთესი დაისაკუთროს, და მეორე მხრივ, არც იმის, რომ უარესი აირიდოს.

ზოგადად, პოლიტიკურ პროცესში სამი კატეგორიის ადამიანები (ამომრჩევლები, პოლიტიკოსები, ბიუროკრატები) ურთიერთქმედებენ. თუმცა, რიგითი მოქალაქის პოზიციას, უშუალოდ ამომრჩევლის მხარე შეესაბამება.

გამომდინარე იქიდან, რომ საქმე საზოგადოებრივი არჩევანის ეკონომიკასთან გვაქვს, პოლიტიკურ პროცესში, როგორც წესი, მოგების მაქსიმიზებისკენ მიმართული სუბიექტები გვხვდებიან. შესაბამისად, ისინი იღებენ ისეთ გადაწყვეტილებებს, რომლებიც მათთვის ყველაზე უფრო ხელსაყრელია. აქედან გამომდინარე, ცხადი ხდება, რომ რომელ კლასსაც არ უნდა განეკუთვნებოდეს ადამიანი, მასში გარკვეული მისწრაფება აუცილებლად არსებობს და მისი მიმართულება, ზოგადი სურათის მიხედვით, ყოველთვის ერთნაირია. თუმცა რა ხდება მაშინ, როდესაც ადამიანი ‘საშუალო’ მდგომარეობაში აღმოჩნდება? ამ შემთხვევაში, პასიურობა გარდაუვალი და აუცილებელი მოთხოვნაა, ხოლო მოგების გაზრდა - წარმოუდგენელი, გამორიცხვადი სურვილი.

‘საშუალო’ ამომრჩეველი, რომელიც, წესით და რიგით, სტანდარტულ სიტუაციაში, მომხმარებლის როლში უნდა იმყოფებოდეს და ‘ყიდულობდეს’ პოლიტიკურ დაპირებებს, მოქმედების ლოგიკას ცვლის. იმის მაგივრად, რომ მისი ქცევა მიმართული იყოს მოგების მაქსიმიზებისაკენ, იგი უძრავია მისწრაფების თვალსაზრისით. შესაბამისად, საშუალო ადამიანის მხრიდან უარყოფილია რაციონალური უვიცობის ეფექტის (გაანალიზებული სურვილი ‘არცოდნისა’) გავლენა და მნიშვნელობა.

უფრო ზუსტად რომ განიმარტოს: როდესაც ამომრჩევლები რომელიღაც პოლიტიკოსს აძლევენ ხმას, მათი მოსალოდნელი სარგებელი გაურკვეველია: მათ არ იციან, მართლაც შეასრულებს თუ არა მათ მიერ არჩეული კონკრეტული პოლიტიკოსი თავის დაპირებას; გარდა ამისა, იმის ალბათობაც ძალიან მცირეა, რომ ეს კანდიდატი მხოლოდ იმიტომ გაიმარჯვებს, რომ მათ (ცალკეულ ინდივიდებად განხილვის შემთხვევაში) მისცეს ხმა. შესაბამისად, მოსალოდნელი სარგებელი არის ფაქტობრივად 0. მაგრამ მოსალოდნელი დანახარჯი შეიძლება იყოს მრავალნაირი (ცუდი ამინდი, რომელიც საარჩევნო უბნამდე მისვლის პროცესს ძალიან არასასიამოვნოს გახდის; სახლში დარჩენის და სხვა ნებისმიერი საქმის კეთების სურვილი და ა.შ.). სწორედ ამიტომ მოქმედებს ამომრჩევლებზე რაციონალური უვიცობის ეფექტი: ისინი აცნობიერებენ, რომ მათი ხმა სავარაუდოდ ვერანაირად ვერ იქნება გადამწყვეტი. უმრავლეს ამომრჩეველს აქვს ნაკლები სტიმული, რომ მიიღოს ინფორმაცია მნიშვნელოვან პოლიტიკურ საკითხებზე და ალტერნატიულ კანდიდატებზე, რადგან აქ აღწერილი სიტუაცია, მათ არჩევნებზე წასვლის სურვილს უქრობს.

შეიძლება ითქვას, რომ ადამიანები (ამომრჩევლები), ამ შემთხვევაში, სარგებლის მაქსიმიზებისაკენ მიისწრაფიან. მიუხედავად იმისა, რომ კონკრეტული ქმედება აქ ‘არაფრის გაკეთებაა’, რაც ‘საშუალო ადამიანის’ კონცეფციასთან უნდა გვაბრუნებდეს, პოლიტიკურ პროცესში ამგვარი ლოგიკა კვლავ იმისკენაა მიმართული, რასაც არისტოტელე საშუალო კლასთან მიმართებით უარყოფს - სწრაფვა დადებითისკენ, რაც მატერიალურ საზღვრებსაც შეიძლება გასცდეს. ეკონომიკური პროცესების ერთ-ერთი შიდა მახასიათებელი სარგებლის მაქსიმიზების ფენომენია, რომელიც რაციონალური გადაწყვეტილების მიღებასთან ბუნებრივადაა დაკავშირებული. სწორედ ამიტომ, პოლიტიკურ პროცესზე საუბრისას, ვერ გამოიყვანება სახელმწიფოს საშუალო ფორმა მისი უკიდურესობათაგან და შესაბამისად, მასში საშუალო კლასი კვლავაც უმცირესობას წარმოადგენს, რომელიც მუდმივად დამარცხებული რჩება.

საზოგადოება თუ ინდივიდის უფლებები

ადამიანის უფლებაა, დაიცვას თავისი სიცოცხლე, თავისუფლება და საკუთრება. კანონი კი კოლექტიური შეთანხმების შედეგად არის შექმნილი და მისი მიზანია ადამიანთა ამ სამი ძირითადი უფების დაცვა. კანონი არსებობს იმისთვის, რომ აღკვეთოს უსამართლობა და შესაბამისად შექმნას სამართლიანი გარემო საზოგადოებაში. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ჯერ არსებობდა ადამიანთა უფლებები და მხოლოდ ამის შემდეგ დაწესდა კანონი, უფრო სწორად, კანონის შემოღება იმიტომ გახდა საჭირო, რომ ადამიანს გააჩნია სიცოცხლის, თავისუფლებისა და საკუთრების უფლება. იმისთვის რომ კანონმა არ უარყოს თავისი პირველადი მიზანი და არ შელახოს ადამინის სიცოცხლე, თავისუფლება და საკუთრება, საჭიროა, რომ მას ჰქონდეს პასიური როლი საზოგადოების ცხოვრებაში, ანუ იმის მაგივრად რომ მოუწოდოს ადამიანს რამის კეთება, პირიქით, უნდა შეზღუდოს ის ისეთი ქმედებების ჩადენისგან, რაც ლახავს სხვა ინდივიდის უფლებებს. ამიტომ კანონთა ჭიდილში, ვფიქრობ, ისაა უკეთესი, რომელიც ნაკლებად ერევა ადამიანის ცხოვრებაში და მხოლოდ დაცვითი, შენარჩუნებითი ფუნქცია აკისრია. სხვა სახის კანონი, რომელიც განსაზღვრავს ინდივიდების ქცევის წესებს საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა დარგში, უზღუდავს ადამიანს თავისუფალი არჩევნის გაკეთებას, შესაბამისად ხელყოფს მის თავისუფლებას და ამით ეწინააღმდეგება თავის პირველად მიზანს. აქედან შეიძლება ითქვას, რომ კანონი მხოლოდ იმ შემთხვევაშია ეფექტური, თუ ამ უკანასკნელს ნეგატიური ბუნება აქვს და არა პოზიტიური. არსებობს მოსაზრება, რომ კანონი უნდა უზრუნველყოფდეს საზოგადოებრივ კეთილდღეობას. მაგრამ რა არის საზოგადოება, თუ არა ინდივიდთა ერთობლიობა. თუ საზოგადოებას ერთ ადამიანზე მაღლა დავაყენებთ, მაშინ გამოდის, რომ ადამიანთა მნიშვნელობა მათი რაოდენობით განისაზღვრება. სახელმწიფო, რომელშიც ინდივიდის უფლებებს საზოგადოების კეთილდღეობა გადაწონის, ვერ იქნება დემოკრატიული. კანონის მთავარი ფუნქცია, ჩემი აზრით, ისაა, რომ მისცეს თითოეულ პიროვნებას საშუალება, ისარგებლს სიცოცხლის, თავისუფლებისა და საკუთრების უფლებით და დაიცვას იგი სხვისი ინტერვენციისგან. ესაა საუკეთესო გზა იმისთვის, რომ ადამიანმა თავისუფლად შეძლოს პრობლემის დანახვა, მისი გაანალიზება და შესაბამისი გადაწყვეტილების მიღება. ეს ქმედება - არჩევნის გაკეთება და ამ გადაწყვეტილების შედეგად მიღებულ სარგებლზე/ზიანზე პასუხისმგებლობის აღება - აქცევს ადამიანს ადამიანად. თუ ინდივიდის ყოველ ნაბიჯს კანონით დავარეგულირებთ, მოვიმიზეზებთ რა კოლექტიურ ბედნიერებას, მივიღებთ არა ინდივიდების ერთობლიობას, არამედ რობოტებს, რომელთა ერთადერთი ვალდებულება სხვის მიერ დაკანონებული წესების შესრულებაა. კანონი მინიმალურად უნდა ერეოდეს ადამიანის ცხოვრებაში, ჩემი აზრით, ესაა ერთადერთი გზა უსამართლობის აღმოსაფხვრელად. დღეს, ოცდამეერთე საუკუნეში, სულ უფრო მეტი ინიციატივა ჩნდება, ხალხის ნაწილი ფიქრობს, რომ სახელმწიფო მეტად უნდა ერეოდეს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ადამიანის საქმიანობის თითქმის ყველა სფერო კანონით კონტროლდება. არსებულ წესებს შორის, ბევრია ისეთი, რომელიც ხელვონურ ბარიერებს ქმნის და კიდევ უფრო ართულებს ინდივიდის ცხოვრებას. ადამიანის ძირითადი უფლებებიდან (სიცოცხლე, თავისუფლება, საკუთრება), ყველაზე მეტად საკუთრების უფლება იზღუდება სახელმწიფოს მიერ. ამის ერთ-ერთი გამოვლინება გადასახადების შემოღებაა. ყოველი მოქალაქე ვალდებულია, შემოსავლის ნაწილი სახელმწიფოს უხადოს, სხვა სიტყვებით, არათუ ვალდებულია, არამედ სახელმწიფო დაუკითხავად იღებს მის ფულს. ვალდებულების ქონა, საკუთარ თავში მაინც გულისხმობს არჩევნის არსებობას, ამ შემთხვევაში კი ინდივიდზე არაფერია დამოკიდებული. ეს ყველაფერი კი კეთდება იმისთვის, რომ „საზოგადოებამ უკეთესად იცხოვროს“, მაგრამ ეს შეუძლებელია იმის ფონზე, რომ ირღვევა თითოეული ადამიანის უფლებები. ადვილად შესამჩნევია, რომ გადასახადები არღვევს ადამიანის საკუთრების უფლებას: სახელმწიფო ინდივიდისგან იღებს სიმდიდრეს, რომელიც მან თავისი შრომით გამოიმუშავა და რომლის განკარგვის უფლება მხოლოდ თავად აქვს. თუმცა საქმე მარტო საკუთრებას არ ეხება, ილახება ასევე თავისუფლების უფლებაც, სახელმწიფო იღებს რა ადამიანის საკუთრების ნაწილს, ირიბად ეუბნება მას, რომ თავად უკეთესად იცის, თუ როგორ და რაში უნდა დაიხარჯოს ეს ფული. პიროვნებას არ აქვს საშუალება, გადაწყვიტოს, როგორ გამოიყენოს თვისი ქონება, ვერ აკეთებს არჩევანს. სახელმწიფოს არ აინტერესებს, უნდა თუ არა რომელიმე მოქალაქეს იმისთვის მუშაობა, რომ შემდეგ მათი გამომშავებული ფული გაურკვეველ „კოლექტიურ სიკეეთეებს“ მოხმარდეს. საგულისხმოა, რომ დიდი შანსია, რომ ადამიანი ამ სიკეთეთა ნაწილით საერთოდ ვერ ისარგებლებს. საბოლოოდ, კი მსგავსი კანონი გარკვეულწილად ზღუდავს ადამიანის სიცოცხლეს, რომელიც არ არის დამოუკიდებელი ფენომენი. სიცოცხლე ბევრი ფაქტორით განისაზღვრება, მათ შორისაა საკუთრებაც, ვინაიდან იმისთვის რომ ადამიანმა ღირსეულად იცხოვროს, საჭიროა გააჩნდეს შესაბამისი პირობები (სახცოვრბელი, საკვები და სხვა). მისი შემოსავლის შემცირებით, ვფიქრობ, სახელმწიფო სხვა ყველაფერთან ერთად ადამიანის სიცოცხლის უნარსაც აუარესებს. ამრიგად, ვფიქრობ, რომ კანონმა გარკვეულწილად დაკარგა პირველადი მნიშვნელობა და დაუპირისპირდა თავისივე მიზანს, დაეცვა ადამიანის სიცოცხლე, თავისფლება და საკუთრება.

კანონის სამართლიანობა

   ათასწლეულების მანძილზე ადამიანები, გარემოებები თუ სხვადასხვა კულტურები აყალიბებდა ყველა იმ იდეასა თუ ფაქტს რომელიც დღეს ჩვენთვის ასე ძვირფასი და მნიშვნელოვანია.   ჩვენ ხელოვნურად შევქმენით დემოკრატია და ვთქვით, რომ ის შეიძლება სრულყოფილი არ იყოს თუმცა მართველობის საუკეთესო სისტემაა, შევქმენით კლასები, განვსაზღვრეთ იქ ქმედებები რომელიც მორალურია და ასევე ეთხმად ვაღიარეთ, რომ ამორალურობა უნდა დაისაჯოს.  შევქმენით სისტემები რომლებიც დანაშაულისა და უდანაშაულობის განმარტებას მოგვცემენ და ამავდროულად ის შედეგებიც განვსაზღვრეთ, რომლებიც მათ მოყვება.   ადამიანებმა განვმარტეთ თავისუფლება და  მის დასაცავად ჩამოვაყალიბეთ კანონები. ამ კანონებს კი მივეცით საშუალება უარი გვეთქვა აბსოლუტურ ავტონომიაზე თუ გადაწყვეტილებისას კონკრეტული საკითხებების გააზრების გარეშე  და ჩვენი უფლებები და თავისუფლება რაღაც მხრივ გარკვეული ჩარჩოების ქვეშ მოექცია.  კანონი ბასტიეს განმარტებით  არის პიროვნული უფლებების სამართლებრივი დაცვის კოლექტიური ორგანიზების ფორმა.  ისინი ყველაზე ეფექტური საშუალებაა ადამიანებისთვის წესრიგის მოწოდებისკენ, თუმცა საინტერესოა რამდენად აბსოლიტურია ის და კოლეტქტივში შესული ყოველი  ინდივიდის ინტერესები  თუა დაცული.

    კანონებს მოსახლეობის მიერ არჩეული პარლამენტები ადგენენ.  თავად არჩევნების პროცესშიც მოსახლეობის  გარკვეული ნაწილი არ იღებს მონაწილეობას,  არ აკმაყოფილებენ ასაკობრივ კრიტერიუმებს, არ აქვთ წვდომა საზოგადოებრივ სიკეთეებზე,  ჯამრთელობის მდგომარეობა არ უწყობთ  ხელს თუ სხვა რაიმე მიზეზით.   შესაბამისად იმ ადამიანების შეხედულებები ვისაც საერთოდ არ შეუძლია ხმის მიცემა გათვალისწინებული არ იქნება კანონის მიღების თუ ცვლილების პროცესში.  ასევე დაიკარგება იმ ადამიანის აზრები, რომლებმაც ხმა მისცეს თუმცა მათმა არჩეულმა პარტიებმა ხმათა უმრავლესობა ვერ მოიპოვეს.   თავისუფლად შესაძლებელია, რომ  საზოგადოების ეს ნაწილი საკუთარ ღირებულებებს პარლამენტის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებში ვერ დაინახავს და ის კანონები, რომლებიც სამართლიანობის იდეით უნდა ყოფილიყო სავსე მათთვის წინააღმდეგობაში მოვა.   ასევე კანონები ხშირად კონკრეტული ქვეყნის კულტურასა და ღირებულებებთან არის კავშირში, კონსერვატიული იდეოლოგიის მქონე ქვეყნებში სავარაუდოა რომ შეზღუდული იქნება უმცირესობების უფლებები და ეს საკითხი  სამართლიანადაც იქნება მიჩნეული და უმრავლესობის პროტესტს არ გამიწვევს.    მაგალითად საქართველოში მცდელობა იმისა, რომ განესაზღვათ ქორწინება მხოლოდ ქალისა და კაცის ურთიერთობად,  მაშინ როდესაც ქორწინების უფლება ისედაც ხელმიუწვდომელი რამ იყო ერთი სქესის წარმომადგენელი წყვილებისთვის, სხვა არაფერია თუ დისკრიმინაციული კანონი და სურვილი იმ ადამიანების კეთილგანწყობის მოპოვებისა, რომლებიც ქვეყნის უმრავლესობას წარმოადგენენ და მსგავს ღირებულებებს იზიარებენ.   ტოტალიტარული რეჟიმის პირობებში კანონები რამდენად შეასრულებენ საკუთარ  მოვალეობას და გაითვალისწინებენ უნივერსალურ ბუნებით მონიჭებულ კანონებს კიდევ სხვა საკითხია.  დღეს გვაქვს მრავალი ქვეყნის გამოცდილება, რომლებიც არ აღიარებენ  უნივერსალურ დებულებებს და ადამიანების ნაწილს საკუტარ უფლებებსა და თავისუფლებას ართმევენ საკუთარი კანონების წყალობით. 

    მრავალი მიზეზის გამო შესაზლებელია კანონი არ იყოს სამართლებრივი და მისი მიღებისა თუ ცვლილების პროცესში აუცილებელია რაღაც კრიტერიუმები და მისთვისე განსაზღვრული კანონები არსებობდეს, რომლებიც მათ სასიკეთოობის გარანტიას მოგვცემს.

კანონის სამართლიანობა

   ათასწლეულების მანძილზე ადამიანები, გარემოებები თუ სხვადასხვა კულტურები აყალიბებდა ყველა იმ იდეასა თუ ფაქტს რომელიც დღეს ჩვენთვის ასე ძვირფასი და მნიშვნელოვანია.   ჩვენ ხელოვნურად შევქმენით დემოკრატია და ვთქვით, რომ ის შეიძლება სრულყოფილი არ იყოს თუმცა მართველობის საუკეთესო სისტემაა, შევქმენით კლასები, განვსაზღვრეთ იქ ქმედებები რომელიც მორალურია და ასევე ეთხმად ვაღიარეთ, რომ ამორალურობა უნდა დაისაჯოს.  შევქმენით სისტემები რომლებიც დანაშაულისა და უდანაშაულობის განმარტებას მოგვცემენ და ამავდროულად ის შედეგებიც განვსაზღვრეთ, რომლებიც მათ მოყვება.   ადამიანებმა განვმარტეთ თავისუფლება და  მის დასაცავად ჩამოვაყალიბეთ კანონები. ამ კანონებს კი მივეცით საშუალება უარი გვეთქვა აბსოლუტურ ავტონომიაზე თუ გადაწყვეტილებისას კონკრეტული საკითხებების გააზრების გარეშე  და ჩვენი უფლებები და თავისუფლება რაღაც მხრივ გარკვეული ჩარჩოების ქვეშ მოექცია.  კანონი ბასტიეს განმარტებით  არის პიროვნული უფლებების სამართლებრივი დაცვის კოლექტიური ორგანიზების ფორმა.  ისინი ყველაზე ეფექტური საშუალებაა ადამიანებისთვის წესრიგის მოწოდებისკენ, თუმცა საინტერესოა რამდენად აბსოლიტურია ის და კოლეტქტივში შესული ყოველი  ინდივიდის ინტერესები  თუა დაცული.

    კანონებს მოსახლეობის მიერ არჩეული პარლამენტები ადგენენ.  თავად არჩევნების პროცესშიც მოსახლეობის  გარკვეული ნაწილი არ იღებს მონაწილეობას,  არ აკმაყოფილებენ ასაკობრივ კრიტერიუმებს, არ აქვთ წვდომა საზოგადოებრივ სიკეთეებზე,  ჯამრთელობის მდგომარეობა არ უწყობთ  ხელს თუ სხვა რაიმე მიზეზით.   შესაბამისად იმ ადამიანების შეხედულებები ვისაც საერთოდ არ შეუძლია ხმის მიცემა გათვალისწინებული არ იქნება კანონის მიღების თუ ცვლილების პროცესში.  ასევე დაიკარგება იმ ადამიანის აზრები, რომლებმაც ხმა მისცეს თუმცა მათმა არჩეულმა პარტიებმა ხმათა უმრავლესობა ვერ მოიპოვეს.   თავისუფლად შესაძლებელია, რომ  საზოგადოების ეს ნაწილი საკუთარ ღირებულებებს პარლამენტის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებში ვერ დაინახავს და ის კანონები, რომლებიც სამართლიანობის იდეით უნდა ყოფილიყო სავსე მათთვის წინააღმდეგობაში მოვა.   ასევე კანონები ხშირად კონკრეტული ქვეყნის კულტურასა და ღირებულებებთან არის კავშირში, კონსერვატიული იდეოლოგიის მქონე ქვეყნებში სავარაუდოა რომ შეზღუდული იქნება უმცირესობების უფლებები და ეს საკითხი  სამართლიანადაც იქნება მიჩნეული და უმრავლესობის პროტესტს არ გამიწვევს.    მაგალითად საქართველოში მცდელობა იმისა, რომ განესაზღვათ ქორწინება მხოლოდ ქალისა და კაცის ურთიერთობად,  მაშინ როდესაც ქორწინების უფლება ისედაც ხელმიუწვდომელი რამ იყო ერთი სქესის წარმომადგენელი წყვილებისთვის, სხვა არაფერია თუ დისკრიმინაციული კანონი და სურვილი იმ ადამიანების კეთილგანწყობის მოპოვებისა, რომლებიც ქვეყნის უმრავლესობას წარმოადგენენ და მსგავს ღირებულებებს იზიარებენ.   ტოტალიტარული რეჟიმის პირობებში კანონები რამდენად შეასრულებენ საკუთარ  მოვალეობას და გაითვალისწინებენ უნივერსალურ ბუნებით მონიჭებულ კანონებს კიდევ სხვა საკითხია.  დღეს გვაქვს მრავალი ქვეყნის გამოცდილება, რომლებიც არ აღიარებენ  უნივერსალურ დებულებებს და ადამიანების ნაწილს საკუტარ უფლებებსა და თავისუფლებას ართმევენ საკუთარი კანონების წყალობით. 

    მრავალი მიზეზის გამო შესაზლებელია კანონი არ იყოს სამართლებრივი და მისი მიღებისა თუ ცვლილების პროცესში აუცილებელია რაღაც კრიტერიუმები და მისთვისე განსაზღვრული კანონები არსებობდეს, რომლებიც მათ სასიკეთოობის გარანტიას მოგვცემს.

რამდენიმე კომენტარი ფრედერიკ ბასტიას „კანონებზე“

დასავლური სამყაროს ფილოსოფიური სამართლის დისკურში ხშირად არის საუბარი კანონის დანიშნულებაზე, მიზანზე, ადამიანის ნეგატიურ და პოზიტიურ თავისუფლებაზე, თანასწორობაზე და სამართლიანობაზე. ჯერ კიდევ ანტიკური დროიდან იწყება დავა და მსჯელობა ადამიანის ფუნდემენტურ უფლებებზე. კანონის როლი ამა თუ იმ სახელმწიფოს წყობილებაში ასევე საკმაოდ მნიშვნელოვანი საკითხი იყო როგორც ძველ ბერძნულ, ისევე რომაულ სოციუმში. დღემდე აქტუალურია არისტოტელეს ნაშრომები და ციცერონის კომენტარები და დიალოგები. შემდგომ ბუნებითი სამართლის თეორიას აყალიბებს აქვინელი, ცოტა მოგვიანებით კი ეთიკის ორი დაპირისპებული სკოლები ჩნდება: დეონტოლოგები და უტილიტარისტები—ი. კანტისა და ჯ. მილის თაოსნობით. 

მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში კი ინტელექტუალურ ასპარეზზე გამოდის ასეთი ფრანგი ეკონომისტი სახელად ფრედერიკ ბასტია, რომელიც სიცოცხლის ბოლოს აქვეყნებს მარტივ და უბრალო, მაგრამ მკაცრად კრიტიკულ ნაშრომს „კანონები“. აქ საუბარია ზემოხსნებულ თემებზე თან საკმაოდ საინტერესოდ.

ფ.ბასტია პირველივე გვერდიდან იწყებს ტელეოლოგიუ მსჯელობას. სიცოცხლეს განმარტავს როგორც ღვთისგან მონიჭებულ საჩუქარს, რომელიც ადამიანს ევალება შეინახოს, განავითაროს და სრულყოს, რის შესასრულებლადაც ღმერთმა ყველაფერი მოგვცა.[1] იგი აგრძელებს, რომ მამა-ზეციერმა სიცოცხლეში გვიბოძა სამი ძირეული ღირებულება: ინდივიდუალიზმი, თავისუფლება და საკუთრება, რომლებიც ადამიანმა აუცილებლად უნდა დაიცვას და ამ წანამძვრებებიდან გამოყავს კანონის მიზანი და დანიშნულება, რაც გასაგებია, რომ არის ზემოხსნებული სამი ბუნებითი უფლების დაცვა. 

საინტერესოა, ბასტიას ონტოლოგიური ახსნა კანონისა. იგი მას ორგანიზებულ სამართლიანობას უწოდებს და მსჯელობს, რომ მისი ხასიათი უნდა იყო ნეგატიური. ანუ მხოლოდ უნდა იცავდეს ინდივიდიუმის პერსონას, თავისუფლებას და საკუთრებას. მაგრამ აქვე მიჩნდება კითხვა თუ რა არის პერსონა? გულისხმობს თუ არა იგი ისეთი უფლებების ქონას, როგორიცაა განათლების მიღება, მუშაობა, რადგან სწორედ ამ ორ სფეროს კანონით გაკონტროლებას იგი უარყოფს და მიაჩნია, რომ უმალვე კონტრადიქციას ქმნის ეს.  იგი განმარტავს, რომ მსგავსი პოზიტიური სახის კანონები თავს ესხმის ზემოხსნებულ ფუნდამენტურ ღირებულებებს, განსაკუთრებით კი თავისუფლებას. თუმცა იქნებ განათლებასა და შრომის ორგანიზება კანონებით არის საშუალება, რომ დაიცვას ადამიანის პიროვნების ღირსება? სამწუხაროდ, იგი დაწვრილებით არ საუბრობს ამის შესახებ, მაგრამ ჩანს, რომ ბოლომდე არ ესმის პოზიტიური კანონების აუცილებლობას.

ასევე მიჩნდება მეორე კითხვა: რატომაა კანონი მხოლოდ თავდაცვისთვის და შენარჩუნებისთვის და არა განვითარება-სრულყოფისთვისაც, რომლებიც ევალება ადამიანს განახორციელოს როგორც ღვთის ხატ და მსგავს არსებას. მისი კონტრარგუმენტია, რომ მსგავსი კანონები აიძულებს ხალხს იფიქროს კანონმდებლის ფიქრებით და დამოუკიდებლად არანაირი გადაწყვეტილება მიიღოს, მაგრამ ძალიან უტრირებულად ხომ არ საუბრობს? კი მან იწინასწარმეტყველა, რომ მის პერიოდში გავრცელებული სოციალიზმი კომუნიზმამდე მივიდოდა, რადგან სსრკ ტოტალურ რეჟიმში მასა მართლაც რომ კანონმდებლის/ბელადის ნაკარნახევი ლოზუნგებით აზროვნებდა, თუ ამისთვის შეიძლებოდა აზროვნება გვეწოდებინა. თუმცაღა სახელმწიფო წყობა, დემოკრატიული წესით გულისხმობს, რომ კანონმდებელი არის ხალხის ხმა და გონება ანუ მას ირჩევს საზოგადოება და, ამრიგად, პოზიტიური კანონები რელიგიაზე განათლებაზე და შრომაზე არ არის მემარიონეტეს ბრძანებები.

ყურადღებამისაქცევია, რომ შეიძლება ბასტიე გულისხმობდა იმ იდეას, რაც ჯერ ძალიან ადრე დაიწერა ციცერონის მიერ. ერთგან იგი წერს, რომ რესპუბლიკა-ხალხის გაერთიანება, რომელსაც უფლებაზე აქვთ შეთანხმება, ეს შეთანხმება ნებისმიერ ტირანზე უარესიაო. თუმცა, ამას იგი ვერ დაეთანხმებოდა, რადგან მაშინ იგივე კანონის ნეგატიურ კონტექსტზეც შეიძლება ითქვას.

აღსანიშნავია, რომ იგი საუბრობს კანონიერ ძარცვა-გლეჯვაზე, ანუ როდესაც სახელმწიფოში გამართლებულია ნორმატიული აქტების მიხედვით, ინდივიდიუმის საკუთრებისა თუ თავისუფლების შეზღუდვა. მაგალითად მონობა იმდროინდელ შტატებში. იგი ამის ფესვებს ორ ფენომენში ხედავს: ადამიანური სიხარბე და ცრუ ფილანთროპობა და ეს ცრუ ფილანთრობოპაა ის პოზიტიური კანონები და სახელმწიფოს ჩარევა ადამიანის იმ სამ ფუნდამენტურ უფლებებში. ამის მაგალითად მე მახსენდება დღეს საკმაოდ აქტუალური პრობლემა სოც მუშაკების ჩარევაზე ოჯახის პირად სივრცეში. აქ ალბათ ფრანგი ეკონომისტი მსგავსი ინტერვენციის მოწინააღმდეგეებს დაუჭერდა მხარს.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ზემოხსნებულ პრობლემებთან ერთად მის ნაშრომში „კანონები“ ბევრი საინტერესო შემთხვევაა და მოსაზრება, რომელიც დღევანდელი სამართლის ფილოსოფიაში ისევ სარგებლობს აქტუალურობით( თუ უფრო არა). კანონის ნეგატიური და პოზიტიური განმარტებები ხშირად დაუპირისპირდებიან ერთმანეთს.

Bibliography

Bastiat, Frederic. The Law (23-25, 36-37, 42-43, 46-48), New York, 1998 

Cicero, On the Republic book III, 13-18, (PDF 113-115) 

Ზღუდავს თუ არა კანონი თავისუფლებას?

Კანონი და თავისუფლება ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებული ცნებებია, თუმცა, იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორი ურთიერთმიმართება არსებობს ამ ორ ცნებას შორის, განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს, ვინაიდან  Ერთი მხრივ კანონი ადამიანს შესაძლოა ანიჭებდეს თავისუფლებას, მეორე მხრივ კი პირიქით - ზღუდვადეს მას. 

Თუ თავისუფლებას განვიხილავთ, როგორც შესაძლებლობას ადამიანმა განახორციელოს ნებისმიერი ქმედება მისი ნების შესაბამისად, ხოლო კანონს, როგორც ადამიანის ქცევის მარგულირებელ ნორმატიულ აქტს და შესაბამისად დავუშვებთ, რომ, რაც მეტია კანონი, მით ნაკლებია თავისუფლება,  მაშინ, რა თქმა უნდა, კანონი ნამდვილად წარმოადგენს თავისუფლების საწინააღმდეგო ცნებას. Თუმცა, ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია, ვიმსჯელოთ ადამიანის ბუნებაზეც. ის არის ინდივიდი, რომელსაც შეუძლია იფიქროს, შეაფასოს და შესაბამისად გარკვეული მიზეზებისა და პრინციპების გათვალისწინებით იმოქმედოს. მას როგორც რაციონალურ არსებას, ერთი შეხედვით, თითქოს, შესწევს უნარი მიიღოს სწორი გადაწყვეტილებები, რაც კიდევ ერთხელ აყენებს კანონების არსებობის აუცილებლობას კითხვის ნიშნის ქვეშ. Თუმცა, ამავდროულად მნიშვნელოვანია ის ფაქტიც, რომ ნებისმიერი ადამიანი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში დარწმუნებულია, რომ მისი ქმედება იმ კოკნრეტულ მომენტში სწორია, თუმცა, ხშირად ამ გადაწყვეტილებებიდან მიღებულ შედეგებს საპირისპირო რამ უჩვენებია. Გარდა ამისა, Აღსანიშნავია, რომ ადამიანებს ახასიათებთ ეგოიზმი, შესაბამისად მათთვის სასიკეთო  გადაწყვეტილება, შესაძლოა საზოგადოების უდიდესი ნაწილისთვის უარყოფითი შედეგის მომტანი აღმოჩნდეს. Აღსანიშნავია, რომ ეს ეწინააღდგება ასევე კონსეკვენციალიზმის მორალურ თეორიას, რომლის მიხედვით მხოლოდ ის ქმედება შეიძლება ჩაითვალოს გამართლებულად, რომელსაც უმრავლესობისთვის შეუძლია სიკეთის მაქსიმიზება. 

თავისუფლების ამგვარ გაგებას, როცა ადამიანს შეუძლია გააკეთოს ყველაფერი მისი ნების შესაბამისად, მივყავართ ჰობსის შეხედულებებთან, რომელიც ფიქრობდა, რომ სახელმწიფოს შექმნამდე არსებობდა ბუნებითი მდგომარეობა, როდესაც ადამიანები სრულიად თავისუფლები და თანასწორები იყვენენ. Თუმცა, მთავრი პრობლემა, რომელთანაც მივყავართ სრულ თავისუფლებას ჰობსი გამოხატავდა სიტყვებით - “ბუნებითი მდგომარეობა არის ომი ყველასი ყველას წინააღმდეგ”. Ასეთ მდგომარეობაში ადამიანები თავს დაუცველად გრძნობენ. Მათ იციან, რომ მათი სიცოცხლე და საკუთრება დაუცველია, ამიტომ ცდილობენ თავად დაასწრონ სხვას თავდასხმა და სიცოცხლის მოსპობა. Სრული თავისუფლების ასეთ შედეგებს მივყვართ სახელმწიოფოს შექმნისა და შესაბამისად კანონების მიღების აუცილებლობასთან. 

Სრული თავისუფლების უარყოფით მხარეებზე საუბრობს ასევე პლატონიც “სახელმწიფოში”, სადაც აყალიბებს შეხედულებას, რომლის მიხედვით, ადამიანებმა კანონები შექმნეს უსამართლობის შედეგების თავიდან აცილების მიზნით. Პლატონის აზრით, “უსამართლობის ჩადენა კარგია, მისი ატანა კი -  რთული.”  Თუმცა, ამავდორულად უსამართლობის ჩადენას მოსდევს ისეთი უარყოფითი შედეგები, რომლის ატანაც იმდენად რთულია ადამიანებისთვის, რომ ისინი უსამართლობისგან მიღებულ სიკეთეს წონიან. Ამიტომ ადამიანებმა გადაწყვიტეს დაედოთ შეთანხმება იმის შესახებ, რომ არ ჩაედინათ უსამართლობა, რამაც მისცა დასაბამი კანონმდებლობას. 

Მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანი რაციონალური არსებაა, მის სრულ თავისუფლებას მხოლოდ უარყოფითი შედეგების მოტანა შეუძლია მისთვის. Მეტიც, ადამიანის რაციონალურობა შეიძლება სწორედ კანონების არსებობისა და მათი მეშვეობით სრული თავისუფლების შეზღუდვის აუცილებლობის გაცნობიერებაში მდგომარეობდეს, რადგან მათ გარეშე საზოგადოების არსებობა შეუძლებელია. 

Შეიძლება ითქვას, რომ კანონები ადამიანის მიერ თავისუფლების შენარჩუნების ერთადერთი გზაა, ვინაიდან მისი ფუნქცია არა მხოლოდ მოქმედების ფარგლების შეზღუდვაა, არამედ ადამიანისთვის უფლებების მინიჭებაც, რომლის საშუალებითაც მას შეუძლია დაიცვას საკუთარი თავისუფლება და ინტერესები. Კანონის მიერ ადამიანისთვის მინიჭებული უფლებებია ერთერთი საფუძველი იმისა, რომ ერთეული ადამიანები შესაძლოა არ გახდენენ მსხვერპლი ისეთი ქმედებებისა, რომელსაც ამართლებს კონსეკვენციალიზმის თეორია. 

Თუმცა, ამავდროულად მნიშვნელოვანია ის ფაქტიც, რომ კანონები შესაძლოა გახდეს სახელმწიფოს მხრიდან საზოგადოების წევრების აბსოლიტური უფლებების შელახვისა და მათით მანიპულაციის კარგი საშუალება. Მაგალითად, შესაძლებელია სახელმწიფოს სათავეში მოვიდეს ისეთი ხელისუფლება, რომელიც კრძალავს სიტყვის თავისუფლებას, გამოხატვის თავისუფლებას და ა.შ. Თუმცა, ასეთ ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია ის, რომ პრობლემა დავინახოთ არა კანონების არსებობაში, არამედ არადემოკრატიულ ხელისუფლებაში. 

Ასე რომ, მართალია კანონი ზღუდავს სრულ თავისუფლებას, თუმცა ზღუდავს მხოლოდ იმდენად, რომ ადამიანს შეეძლოს მშვიდობიან საზოგადოებაში სხვა ადამიანებთან თანაცხოვრება ისე, რომ არ შეიზღუდოს სხვისი უფლებები.