კორუფცია - მიზნის მიღწევის მოკლე გზა

პოლიტიკა არის ძალაუფლების უზრუნველყოფისა და განსაზღვრულ იურისდიქციაში მყოფი სხვადასხვაწარმოშობის მქონე პირთა შორის რესურსების თანაბრად ნაწილდების ეფექტური გზა. ადამიანები იყენებდნენპოლიტიკურ საქმიანობას თავიანთი მიზნების მისაღწევად და უგულებელყოფდნენ საზოგადოების წინაშეანგარიშვალდებულებისა და პასუხისმგებლობის აუცილებლობას. პოლიტიკური ელიტების გაჩენამ შექმნაკორუფციის აღმოენების ხელსაყრელი ნიადაგი საჯარო და კერძო სამსახურებში, რადგან ხალხი აღარ აღარ ანიჭებდა დიდ მნიშვნელობას ეროვნული პროგრამების შემუშავებას, რაც მოქალაქეებს სარგებელს მოუტანდა. მათ საზოგადოების რესურსებს დანიშნულება „შეცვალეს“ და იყენებენ თავიანთი მიზნების მისაღწევად, სხვამოქალაქეებზე მათი ქმედებების გავლენის გათვალისწინების გარეშე. პოლიტიკამ საშუალება მისცაკორუმპირებულ პოლიტიკოსებს მოიგონ არჩევნები და მიიღონ მძლავრი თანამდებობები ხელისუფლების სხვადასხვა ნაწილში. ამიტომ, მოქალაქეებისთვის არადერი იცვლება, რადგან მათ ინტერესებს არ იცავენ და ითვალისწინებენ ისეთები, ვისგანაც მოსალოდნელი იქნებოდა მათი პრობლემების შემსუბუქებაზე ფიქრი და ქმედეითი ნაბიკების გადადგმა.

არისტოტელეს ამბობს: “უდიდესი ბედნიერებაა როდესაც მოქალაქეებს აქვთ, საშუალო, მაგრამ საკამრისი ქონება. იქ კი, სადაც ერთ მხარეს აქვს ძალიან ბევრი მეორეს კი არაფერი, წარმოიშობა ან უკიდურესი დემოკრატია, ან სუფთა სახის ოლიგარქია, ანდა ტირანია.” ცუდია, როდესაც ერთი იურისდიქციაში არათანაბარი და პოლარული ეკონომიკური შესაძლებლობის მოსახელეობა გვაქვს. რამდენადაც კორუფცია თავისი შინაარსით გულისხმობს მარტივად რაღაც მიზნის მიღწევას, ახლობლობის, დათესაობის და სხვა მსგავსი გარემოებების გათვალისწინებით, საზოგადოებაში სადაც ადამიანთა დიდ ნაწილს სადარდებელი აქვს რა ჭამოს, რა აჭამოს შვილებს, მოხუც მშობლებს და სხვა ოჯახის წევრებს, ეს არის გზა, რომელიც ყველაზე მალე დაგანახებს შედეგს და შესაბამისად კორუფციული ქმედება რომანტიზებული ხდება ღარიბი ფენის მიერ. ის რასაც არისტოტელე უკიდურესი დემოკრატიის წყაროდ მიიჩნევს, რეალურად არის ნაყოფიერი ნიადაგი ამორალური და თანასწორობის წინააღმდეგ მყოფი კორუფციისა, რომელიც ხელს უშლის ყველა სახელმწიფოს განვითარდეს სწორად და ხელისუფლების ყველა შტოს შეასრულონ ის მოვალეობები, რაც მოსახლეობის წინაშე აქვთ აღებული.

ფართო სიღარიბემ და გაუნათლებლობამ ხელი შეუწყო ენდემურ კორუფციას თანამედროვე საზოგადოებებში. არსებობს მცდელობები ხალხის, განსაკუთრებით სოფლის მოსახლეობის, ცნობიერების ასამაღლებისა, რაც ძირითადად განათლების მაღალი ხარისხის მიწოდებით უნდა გამოიხატოს.  ყოველივე ეს მიმართულია იმის უზრუნველსაყოფად, რომ მათ იცოდნენ თავიანთი უფლებები და თავისუფლებები, რათა შეამცირონ კორუფცია მათ საზოგადოებებში. მიუხედავად საზოგადოების ნაწილის თავდაუზოგავი შრომისა და განათლების ყველა ეტაპზე დემოკრატიული ღირებულებების წინაპლანზე წამოწევისა, ამ მცდელობებს, როგორც ჩანს, არ მოაქვს შედეგი, რადგანაც სიღარიბე აიძულებს მათ მოძებნონ იაფი და სწრაფი გზები მათი საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად. ასევე, სიღარიბე ხალხს სასოწარკვეთილს ხდის და, შესაბამისად, ისინი აკეთებენ ყველაფერს, რაც მათ მაგიდაზე საჭმლის არსებობის გარანტიას მისცემს მაქსიმალურად მოკლე დროში. ამიტომ, საზოგადოების უმეტესობაში კორუფცია ყვავის, რადგან ხალხმა არ იცის მათი უფლებები და მათ, ვისაც შეზღუდული რესურსი აქვს, არ იციან როგორ დაიცვან საკუთარი თავი და აიძულონ სახელმწიფო მათ წინაშე აღებული პასუხისმგებლობების შესრულებისთვის.

კორუფცია არღვევს ფიზიკურ პირთა უფლებებსა და თავისუფლებებს, მიიღონ ძირითადი მომსახურება საჯარო და კერძო სამსახურებიდან. ეს ნიშნავს, რომ ეს პრაქტიკა კომპრომეტირებას ახდენს საჯარო და კერძო სექტორებში დასაქმებულთა მიერ შემოთავაზებული მომსახურების ხარისხზე და რისკის ქვეშ აყენებს მოქალაქეთა სიცოცხლეს. კორუმპირებული ჩინოვნიკები არ სთავაზობენ თანაბარ მომსახურებას კლიენტებს, რადგან ისინი სხვა ადამიანებს უფრო მეტი ინტერესით ეკიდებიან. ეს არღვევს თანასწორობის დებულებებს და სამართლიანობის უფლებებს სხვადასხვა საკითხებში. ეს საჯარო დაწესებულებებსა და ოფისებს არალეგიტიმურობას უსვამს ხაზს იმის გამო, რომ ისინი იყენებენ დემოკრატიული ძალაუფლებას პირადი მიზნებისთვის.

კორუფცია გამოწვეულია ადამიანის მიერ შექმნილი ფაქტორებით, როგორიცაა კაპიტალიზმი, გამჭვირვალობისა და ანგარიშვალდებულების ნაკლებობა, ნეპოტიზმი,  სიღარიბე, სუსტი სოციალური და პოლიტიკური სტრუქტურები. ეს ამორალურობა ამცირებს ეროვნული განვითარების ტემპს, ასუსტებს საზოგადოებებს და ზრდის სიღარიბეს. ამიტომ, ადამიანებმა უნდა იმუშაონ იმის უზრუნველსაყოფად, რომ ისინი ებრძვიან კორუფციას, მათი თანამოქალაქეების განათლების დონის ამაღლებით  გამჭვირვალობის, დემოკრატიული ღირებულებების, თანასწორობის, უფლებებისა და თავისუფლებების  პრაქტიკული მნიშვნელობის შემეცნების ხარჯზე. ასევე, სამთავრობო სისტემები უნდა იყოს დაპროგრამებული, რომ ეს მანკიერებები გამოავლინონ და აღმოფხვრან, ხოლო მის ხელშემწყობ პირებს მკაცრი სასჯელები უნდა დაეკისროთ.

პატერნალიზმი — მბოჭავი მზრუნველობა

თანამედროვეობაში სახელმწიფო ხელისუფლება თავისი არსით, როგორც წესი, გამომდინარეობს მის მიერ მართული ხალხისგან, რომელიც დემოკრატიულ საზოგადოებაში ხელისუფლების უმთავრეს წყაროს წარმოადგენს. იმისთვის, რომ საზოგადოების ყოველმა წევრმა შევძლოთ თავისუფლების მაქსიმალურად შენარჩუნება ერთმანეთის უფლებრივ სფეროში ჩარევის გარეშე, საჭიროა, სახელმწიფოს, როგორც ძლიერი და ძალაუფლების მქონე სუბიექტის, არსებობა, რათა მისი მხრიდან მოხდეს რეგულირება და შესაბამისი ზომების მიღება ინდივიდუალური სიკეთეებისა და უფლებების დასაცავად. ეს ასევე ცნობილი კონცეფციიდან გამომდინარეობს, კერძოდ, სოციალური კონტრაქტის თეორიიდან, რომელზეც სხვებთან ერთად ცნობილმა ფილოსოფოსებმა ჯონ ლოკიმ და თომას ჰობსმა იმსჯელეს. თეორიის ზოგადი განმარტების მიხედვით, სოციუმში მცხოვრებმა ადამიანებმა უფლებების გარკვეული ნაწილი გადასცეს სახელმწიფოს და ამით თავი დაუქვემდებარეს მას, რათა სახელმწიფოს უზრუნველეყო დანარჩენი უფლებების დაცვა, წესრიგი და საზოგადოებრივი კეთილდღეობა. ეს მოიცავს საჭირო კანონმდებლობის შემუშავებასა და მის რეალიზაციას, აღსრულებას. თუმცა საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ზოგჯერ სახელმწიფო თავისი პოლიტიკით, პრაქტიკითა თუ კანონმდებლობით ზღუდავს ადამიანის თავისუფლების ისეთ სფეროებს, რომლებიც მესამე პირებს არ უკავშირდება, უფრო ზუსტად კი, აღნიშნული თავისუფლების სარგებლობით შეუძლებელია, სხვისი უფლებები იყოს ხელყოფილი.

პატერნალიზმი არის სახელმწიფოს ან ინდივიდის მიერ ადამიანის თავისუფლებასა და ავტონომიაში ჩარევა იმ მოტივით, რომ ამით იგი სიკეთეს უკეთებს მას, მაგალითად, საფრთხისგან იცავს და ხშირად იძულებით ხასიათს ატარებს. დღესდღეობით პატერნალიზმი განსაკუთრებით აქტუალურია. იგი ვლინდება, მაგალითად, ფსიქოტროპული, ნარკოტიკული საშუალებების (მაგ: მარიხუანის) ან გარკვეული პრეპარეტების ყიდვა-გაყიდვის (მოყვანა-წარმოებისა და ტარება-მოხმარების) კონტროლში, ასევე ავტომობილის მართვისას ღვედის გაკეთებისა და მოტოციკლის მძღოლებისთვის ჩაფხუტის ტარების სავალდებულოობაში; ამის გარდა, თვითმკვლელობის მცდელობის საკითხშიც: უნდა ერეოდეს თუ არა სახელმწიფო ამ შემთხვევაში და უნდა ეცადოს თუ არა, რომ შეაჩეროს ადამიანი შესაბამისი ზომების მიღებით და სხვა.

როგორც უკვე ვახსენე, თვითონ სახელმწიფოს არსებობაც დაკავშირებულია მის ვალდებულებასთან, რომ უზრუნველყოს ინდივიდუალური უფლებების დაცვა და საზოგადოებრივი კეთილდღეობა. ჩემი აზრით, სწორედ ეს უნდა წარმოადგენდეს თავისუფლებაში ყოველნაირი ჩარევის საფუძველს, ხოლო პატერნალისტული ხასიათის მქონე შეზღუდვები კი ამ შემთხვევაში გამოდის უსაფუძვლო (გარდა არასრულწლოვანების მიმართ), რადგან არ ემსახურება არც სხვათა და არც საჯარო ინტერესების დაცვას, ვინაიდან პატერნალისტური სახელმწიფო თითქოს საკუთარ სუბიექტურ მსოფლმხედველობას თავს ახვევს ინდივიდს და თვითონ უსაზღვრავს, თუ რა არის სწორი, უკეთესი მისთვის და რა — არა, რაც, მართალია, შეიძლება მოცემული საზოგადოების უმრავლესობის მიერ იყოს ფორმირებული დემოკრატიიდან გამომდინარე, მაგრამ ადამიანს უნდა შეეძლოს, თავად განსაზღვროს აღნიშნული და ეძიოს პირად ბედნიერებას, თუ ამ პროცესს სხვებზე უარყოფითი გავლენა არ გააჩნია. შესაბამისად, პატერნალიზმი ზღუდავს პირის პირადი ცხოვრებისა და პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებებს, რაც ყოვლად გაუმართლებელია. თითოეულ ჩვენგანს უნდა ჰქონდეს უფლება, ისე წარმართოს ცხოვრება, როგორც მოესურვება, რა თქმა უნდა, თუ ამით არ შევიჭრებით ჩემ მიერ ზემოთ დასახელებული შეზღუდვის საფუძვლების არეში.

სწორედ აქედან გამომდინარე, ჩემ მიერ მაგალითებად მოყვანილი რამდენიმე პატერნალისტური შეზღუდვა შეგვიძლია იმ მხრივ გავამტყუნოთ, რომ, როგორც წესი, სრულწლოვანი ადამიანი არის რაციონალური, ავტონომიური სუბიექტი, რომელსაც თავად, დამოუკიდებლად შეუძლია გააკეთოს მისთვის საუკეთესო არჩევანი. ზუსტად აღნიშნული ფაქტია იმის განმაპირობებელი, რომ 18 წლის ასაკიდან გვეძლევა არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება. თუმცა აქვე აღსანიშნავია, რომ ეს საჭიროებს სახელმწიფოს მხრიდან განათლების ხარისხისა და ცნობიერების ამაღლებისთვის შესაბამისი ღონისძიებების გატარებას, ანუ მასზე დაკისრებული პოზიტიური ვალდებულებების შესრულებას. გარდა ამისა, პატერნალიზმის დასახელებულ შემთხვევებში მიღებული გადაწყვეტილებები უშუალოდ თავად მის მიმღებს ეხება და არა — სხვას, რაც მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რათა თავისუფლებაში გაუმართლებელი ჩარევის ფაქტი ვამტკიცოთ და ამ მხრივ პატერნალიზმი გავაკრიტიკოთ.

როდის გვაქვს თანაცხოვრების საუკეთესო შესაძლებლობა?

Რატომ გვჭირდება სახელმწიფო? Ამ კითხვაზე პასუხს სხვადასხვა ფილოსოფია სხვადასხვაგვარად გაგვცემს, თუმცა, ვფიქრობ, სახელმწიფო ზოგადად საჭიროა იმისთვის, რომ საზოგადოებამ შეძლოს თანაცხოვრება და არ დამკვიდრდეს ქაოსი. Სახელმწიფოს არსებობის გარეშე, ადამიანები, რომლებიც ყოველთვის თავისი ინტერესების შესაბამისად მოქმედებენ, ხშირად აღმოჩნდებოდნენ დაპირისპირებაში ერთმანეთთან , რაც მოგვიანებით უფრო დიდ მასშტაბებზე გავრცელდებოდა. Თუმცა, ასევე აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფო მმართველობის არაერთი ფორმა არსებობს, რომლებსაც საუკუნეების განმავლობაში ხშირად მიმართავდნენ სახელმწიფოს მმართველები იმის გათვალისწინებით, თუ რა საჭიროებები იდგა მაშინდელი სახელმწიფოს წინაშე. თუმცა, თითოეულ მმართველობის ფორმას, აღსანიშნავია, რომ თავისი დადებითი და უარყოფითი მახასიათებლები გააჩნია . სწორედ მათზე დაკვირვება გვაძლევს შესაძლებლობას, რომ წარმოდგენა შევიქმნათ შეძლებისდაგვარად საუკეთესო სახელმწიფოზე და სახელმწიფოს მოწყობაზე, რომელიც ყველაზე მისაღები იქნება საზოგადოებისთვის.
“Როგორია ყველაზე უკეთსი სახელმწიფო და ცხოვრების საუკეთესო სახე სახელმწიფოთა და ადამიანთა უმრავლესობისთვის? Ესაა ისეთი ცხოვრება, რომელიც ხელმისაწვდომია მოსახლეობის უმრავლესობისთვის და ისეთი სახელმწიფო ,რომელიც მისაღებია სახელმწიფოთა უმრავლესობისთვის” (ციტატა არისტოტელეს “პოლიტიკიდან” ) თუმცა, მოცემული იდეის განხორციელება პრაქტიკაში საკმაოდ რთულია .რამდენად შეიძლება ისეთი მმართველობის სისტემის მოფიქრება, რომელიც ყველასთვის მისაღები იქნება? Ვფიქრობ, რომ მოცემულ შემთხვევაში ინდივიდუალიზმი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ვინაიდან სახელმწიფოსა და მის საჭიროებებს უნდა მოერგოს მმართველობის ტიპი და არა პირიქით, მხოლოდ იმიტომ მიიღოს აირჩიოს სახელმწიფომ მმართველობის ტიპი, რომ ის არის უმრავლესობისთვის მიღებული.
Აღსანიშნავია ასევე ისიც, რომ წიგნში საუბარი არის სახელმწიფოს შესაძლო სამ ნაწილზე- ძალიან მდიდრებზე, ძალიან ღარიბებზე და მათ შორის მყოფებზე. Განხილული მაგალითი წარმოაჩენს საუკეთესოდ იმას, რომ შუალედური მდგომარეობა არის ყველაზე მისაღები. ძალიან სიმდიდრემ შეიძლება სიხარბემდე მიგვიყვანოს ან სხვა უამრავი უარყოფითი შედეგი შეიძლება მოყვეს, სიღარიბე კი ერთი შეხედვითაც ცხადია,თუ რატომ არ არის სახარბიელო .შუალედური მდგომარეობა ვფიქრობ, სახელმწიფოსთვის მართლაც საუკეთესოა. Სიმდიდრის შემთხვევაში პირი არ არის მორჩილებას მიჩვეული, სიღარიბის დროს კი ის დამცირებულად გრძნობს თავს და სრულფასოვნად არ ცხოვრობს. Შესაბამისად, მათ შორის არის საკმაოდ ნათელი შუალედური წერტილი, რომელიც გვეხმარება, რომ სახელმწიფოს საუკეთესო მმართველობას მივაგნოთ. Ვფიქრობ, ასეა არა მხოლოდ ჰიპოთეტურად სიმდიდრისა და სიღარიბის შემთხვევაში, არამედ ნებისმიერ საკითხში. Მაშინ, როდესაც დაცულია შუალედურობა, აღარ არის იმდენად რთული პირთა თანასწორობის უზრუნველყოფა, რაც ასეთი მნიშვნელოვანია სასურველ სახელმწიფოში ცხოვრებისთვის. Იქ, სადაც თანასწორობა არ არსებობს, ვერ ვისაუბრებთ კარგ, ხალხისთვის მისაღებ მმართველობის სისტემაზე, ვინაიდან რაღაც ჯგუფი ყოველთვის იქნება უთანასწორო მდგომარეობაში სხვებთან მიმართებით. Არისტოტელე განსხვავებულ მიზეზებსაც გვთავაზობს იმასთან დაკავშირებით, თუ რატომაა ყველაზე მისაღები საშუალო კლასის ცხოვრება. Ვფიქრობ, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ერთ-ერთი მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც საუკეთესო შემთხვევაა, როდესაც მოქალაქეებს აქვთ საშუალო, მაგრამ საკმარისი ქონება. Ვფიქრობ, მოცემულ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია აღინიშნოს ის, რომ ზედმეტმა სიღარიბემ და ზედმეტმა სიმდიდრემ შეიძლება გამოიწვიოს უკიდურესი მმართველობის ფორმები , მათ შორის ოლიგარქია, ტირანია. Თუმცა, მაშინ,როდესაც სახელმწიფოში ვხვდებით საშუალო კლასს, საზოგადოება საუკეთესოდ თანაცხოვრობს, ნაკლებია აჯანყებები, მდიდრებისგან რაიმეს მოთხოვნის შემთხვევები. Ანალოგიური მსჯელობა შეიძლება გავრცელდეს არა მხოლოდ ქონებაზე, არამედ არაერთ სხვა საკითხზეც,სადაც ოქროს შუალედის დაცვას საუკეთსო შედეგამდე მივყავართ.
Ზემოაღნიშნულ შემთხვევაში ძირითადად საუბარი გვქონდა ქონებასთან დაკავშირებით და რამხელა გავლენა შეიძლება მოახდინოს სხვადასხვა ქონების მფლობელი ადამიანების თანაცხოვრებამ საზოგადოების ფორმირებაზე, სახელმწიფოს მმართველობის სისტემის ჩამოყალიბებაზე, თუმცა, ვფიქრობ, მნიშვნელოვანია საბოლოოდ სწორედ ის აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოში ქონების ანალოგიურად არაერთი მაგალითის მოყვანა შეიძლება იმის დასამტკიცებლად, რომ უკიდურესობით სახელმწიფოს საუკეთესო მმართველობამდე ვერასდროს მივალთ.

როგორია საუკეთესო სახელმწიფო?

საუკეთესო სახელმწიფოს მოდელსა და ცხოვრების საუკეთესო სახეს, როგორც ადამიანთა უმრავლესობისთვის, ისე სახელმწიფოსთვის, არისტოტელე განიხილავს თავის „პოლიტიკაში“. მის თანახმად, ეს არაა ისეთი ცხოვრება, მმართველობის ფორმა თუ კანონები, რომელსაც მოქალაქეთა სურვილით ირჩევენ, არამედ ისეთი ცხოვრების წესი, რომელიც თანაბრად ხელმისაწვდომია მოსახლეობის უმრავლესობისთვის, რომელიც მისაღებია სახელმწიფოთა უმრავლესობისთვის.

დავუშვათ, „ეთიკებში“ სწორადაა იმაზე მინიშნება, რომ ბედნიერ ცხოვრებას ზნეობაზე დამყარებული ცხოვრება განსაზღვრავს, რომელიც თავისუფალია დაბრკოლებებისგან. თავის მხრივ, თუკი ზნეობა შუალედია, შედეგად ვიღებთ, რომ საუკეთესო ცხოვრება სწორედ შუალედური ცხოვრებაა, რომელიც ყველა ადამიანის მიერ მიღწევადია. რადგან პოლიტეა იგივეა, რაც სახელმწიფო ცხოვრება, სახელმწიფოებრივ მორალსა თუ მანკიერებასაც იგივე განსაზღვრება ექნება, როგორც არისტოტელე მსჯელობს.

თუკი ჩვენც ფილოსოფოსის მიდგომას გავიზიარებთ და სახელმწიფოს სამ ნაწილად დავყოფთ, რომელიც ძალიან მდიდრებისგან, ძალიან ღარიბებისა და შუალედურ მდგომარეობაში მყოფთაგან შედგება, ლოგიკური და გონებრივი იქნება, ჩვენც დავეთანხმოთ იმ თვალსაზრისს, რომ შუალედი საუკეთესო მდგომარეობაა ზომიერებასთან ერთად. ძალიან მდიდრები ცხოვრების წესსა და მიღებულ გადაწყვეტილებებზე დაყრდნობით, მეტად უზნეონი და თავხედები არიან, ძალიან ღარიბები კი ხშირად ბოროტმოქმედები ხდებიან, რადგან სისუსტის დასაძლევად თუნდაც წვრილმანი უზნეობა კარგი გზა და საშუალებაა მათთვის. გარდა ამისა, რადგან ძალიან ძლიერებს, შესაბამისად, გავლენა და ძალაუფლება აქვთ, ისინი უპირისპირდებიან, არ ემორჩილებიან სახელმწიფო ხელმძღვანელობას და ხშირად აჭარბებენ საკუთარ ძალაუფლებასაც. რაც შეეხება ძალიან ღარიბებს, პირიქით, ისინი ბავშვობიდან მორჩილებას არიან მიჩვეულნი, დამცირებულები არიან, მათ მხოლოდ მონური მორჩილება ახასიათებთ, ხელმძღვანელობასა და მის მიღწევის საშუალებებზე კი წარმოდგენა არ აქვთ. ყველა ეს ნიშანი, უზნეობა, ბოროტმოქმედება, ძალაუფლების გადაჭარბება თუ მონური მორჩილება დამაზიანებელია სახელმწიფოსთვის და სწორედ ასე იქმნება მონებისა და ბატონების სახელმწიფო, როგორც არისტოტელე უწოდებს, რომელიც თავისი ბუნებიდან გამომდინარე სახელმწიფოებრივ ურთიერთობებს ძირს უთხრის.

კარგ სახელმწიფოს, რომლისთვისაც დამახასიათებელი და არსებითი კარგი ცხოვრებაა, სურს, შედგებოდეს მნიშვნელოვან წილად თანასწორი მოქალაქეებისგან. ასე ყალიბდება სახელმწიფოს ბუნებრივი შედგენილობის სიმყარე, რომელსაც უმეტესად საშუალო მდგომარეობაში მყოფნი იცავენ. საშუალო კლასის მშვიდ ცხოვრებას ის განაპირობებს, რომ არც ის ითხოვს სხვისგან რამეს, როგორც ღარიბი, და არც მისგან ითხოვს სხვა რაიმეს, როგორც მდიდარისგან. საუკეთესო პოლიტიკურ წეს-წყობილებას ქმნის მდგომარეობა, როცა მოქალაქეებს საშუალო, თუმცა საკმარისი ქონება აქვთ. ზემოხსნებულ მაგალითში, ანუ სახელმწიფოში, რომელიც მხოლოდ ორი რადიკალურად განსხვავებული სოციალური ფენისგან შედგება, მსგავსი ჰარმონია არ მიიღწევა და მისგან ან უკიდურესი დემოკრატია, ან საერთოდ ტირანია წარმოიშობა.

გარდა ამისა, სახელმწიფოს საშუალო ფორმისთვის უცხოა აჯანყებები, განსხვავებით მცირე ზომის რადიკალური ფენებისგან შემდგარი სახელმწიფოსგან, რომელშიც ორი მოწინააღმდეგე კლასი ისე ძლიერდება, რომ მესამეს არსებობის ადგილიც კი აღარ რჩება. ანუ მდიდარ ხალხსა და ღარიბ ფენას შორის წარმოიშობა ომები, რომელშიც რომელმა მხარემაც არ უნდა გაიმარჯვოს, ვერ იქმნება მთლიანი და თანასწორუფლებიანობაზე დაფუძნებული სახელმწიფო.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან ცხადია, თუ რატომაა საუკეთესო სახელმწიფო მოწყობის ფორმა საშუალო სახელმწიფო. მისთვის დამახასიათებელია თანასწორუფლებიანობაზე დაფუძნებული საზოგადოება, რომელიც საკუთარ პირად ინტერესსა და მოტივს უკანა პლანზე აყენებს. ასეთი სახელმწიფოსთვის უცხოა რადიკალური დაპირისპირებები და სათევში მოხვედრის სურვილით ან თუნდაც, პირიქით, მონური მორჩილების სულით გამსჭვალული სოციუმი.

სახელმწიფოს საჭიროება და ლეგიტიმაცია

რაში გვჭირდება სახელმწიფო და რა არის მისი ლეგიტიმაციის წყარო ? ამ კითხვამ დიდი ინტერესი გამოიწვია ფილოსოფოსებსა და მოაზროვნეებს შორის, ბუნებრივია, რომ მათ ნააზრევს შორის არსებობს მსგავსებები და განსხვავებები ორივე, როგორც საჭიროების ისე ლეგიტიმაციის მიმართულებით. ვინაიდან ყველა შესაძლო ფილოსოფიური პრიზმიდან ამ საკითხის განხილვა ამ ეტაპზე ძალიან დიდ დროს წაიღებს,  შევეცდები რამდენიმე ფილოსოფოსისა თუ მოაზროვნის პრიზმიდან განვიხილო თუ რაში მდგომარეობს სახელმწიფოს შექმნის საჭიროება და რა შეიძლება ჩაითვალოს მის ლეგიტიმაციად.

   იმისათვის, რომ სახელმწიფოს საჭიროებაზე ვისაუბროთ, უპრიანი იქნება თუ წარმოვიდგენთ ისეთ მდგომარეობას სადაც სახელწმიფო, შესაბამისად კანონები არ არსებობს და ადამიანებიც სრულიად თავისუფლები არიან. ერთი შეხედვით ალბათ იდეალური იქნებოდა, მაგრამ თუ დავეყრდნობით ბუნებითი მდგომარეობის თეორიას, მაშინ პირიქით, ზემოთხსენებული ვითარება იდეალურისგან ძალიან შორს იქნება და საზოგადოებისთვის მინიმალური სიკეთეების დაცვასაც ვერ უზრუნველყოფს სათანადოდ. აქ ჩნდება სახელმწიფოს აუცილებლობა, როგორც ადამიანთა ურთიერთობაში მესამე, ნეიტრალური და სხვებზე აღმატებული პირის, რომელიც საზოგადოებისთვის აუცილებელი სიკეთეების დაცვას უზრუნველყოფს. Მიუხედავად ამისა, მაინც რჩება ლეგიტიმაციის პრობლემა, კერძოდ რა დგას სახელმწიფოს შექმნის უკან. რა არის ის, რაც სახელმწიფოს არსებობას, შესაბამისად კი თავისუფლების თუნდაც მინიმალურ შეზღუდვას მისაღებს ხდის. არის ეს თავისუფალი ნება ?  რაციონალი ?  ღმერთი ? 

 თავდაპირველად შევხედოთ სახელმწიფოს შექმნას უტილიტარიანიზმის პრიზმიდან. Რა შეიძლებოდა გამხდარიყო სახელმწიფოს შექმნის საფუძველი ამ ეთიკის თანახმად. უტილიტარიანიზმი ამაზე ნათელ პასუხს იძლევა, კერძოდ ამბობს, რომ ადამიანს აქვს ბედნიერებისაკენ სწრაფვა და ყველაფერი რასაც ის აკეთებს არის ბედნიერებისკენ მიმართული. ასევე უტილიტარიანისტული ეთიკის თანახმად, ის ქმედება არის მორალური რასაც ყველაზე მეტი ადამიანისთვის ყველაზე მეტი სიკეთის მოტანა შეუძლია. აქედან გამომდინარე უნდა ვივარაუდოთ, რომ თუ სახელმწიფოს შექმნას უტილიტარიანისტული პრიზმიდან შევხედავთ, და ბუნებით მდგომარეობაში უტილიტარისტულ დაშვებებს ავიღებთ, მაშინ მის ლეგიტიმაციად შეიძლება ჩაითვალოს ადამიანთა საჭიროება, კერძოდ მათი სწრაფვა ბედნიერებისკენ და იმის გაკეთება, რაც ყველაზე მეტ ადამიანს მოუტანს ყველაზე მეტ სიკეთეს.

     კანტიანური ეთიკის თანახმად ადამიანი არის რაციონალური არსება, შესაბამისად მისი გადაწყვეტილებებიც გონებაზე და რაციონალზე არის დაფუძნებული. თუ  ჩვენ კანტიანური ეთიკის პრიზმიდან დავინახავთ ბუნებით მდგომარეობას, მაშინ სახელმწიფოს შექმნის მიზეზად და ლეგიტიმაციად ადამიანის რაციონალური არჩევანი შეგვიძლია მივიჩნიოთ, რის შედეგადაც ადამიანმა გადაწყვიტა რაღაც უფლებებისა და თავისუფლებების დათმობა, რადგან ჩათვალა, რომ ასე უფრო რაციონალური იქნებოდა.

   ორივე ზემოთხსენებული ეთიკა შედარებით ახალია, განმანათლებლობის შემდგომ დაწერილი, რაც კაცობრიობის აზროვნებაში დიდი გარდატეხის მომხდები ცვლილება იყო, ამიტომ ვფიქრობ საინტერესოა განვიხილოთ ისეთი მოაზროვნეებიც, რომელიც განმანათლებლობის ეპოქამდე მოღვაწეობდნენ. Ნეტარი ავგუსტინე იყო ერთერთი მოაზროვნეთაგანი, რომელსაც სახელმწიფოს არსებობასა და მის ლეგიტიმაციაზე აქვს ნაწარმოები. ალბათ სიტყვა “ ნეტარის “ წაკითხვის შემდეგ აღარ იქნება გასაკვირი თუ ვიტყვი, რომ ის ყველაფრის ლეგიტიმაციას ღმერთში ხედავდა. ის ადამიანს მანკიერ არსებად განიხილავდა, რომელიც ძალიან იშვიათად თუ მიაღწევდა ბედნიერებას და როცა მიაღწევდა ისიც მცირე ხნით და ძირითადად უბედურების ხარჯზე. მისი აზრით ადამიანებს არ ძალუძთ საკუთარი ძალებით სახელმწიფოს შემქნა ან ყოველ შემთხვევაში ისეთი სახელწმიფოს, რომელიც ქმედითია და სიკეთეს ემსახურება, მათივე მანკიერები/ნაკლული ბუნების გამო. ის ამას “მიწიერ ქალაქს” უწოდებს, რომლის შექმნასაც საკუთარი თავის სიყვარულს მიაწერს და ზემოთ ჩამოთვლილი მიზეზების გარდა ამიტომაც მიიჩნევს მას ა პრიორი განწირულად. Მისი აზრით ნამდვილი სახელმწიფო შეიძლება ეწოდოს “ზეციურ ქალაქს” სადაც თითქმის ყველაფერი “მიწიერი ქალაქის” საპირისპიროდ ხდება. ზეციური ქალაქი ღმერთის სიყვარულმა შემქნა, შესაბამისად ის უკეთესი და თითქმის სრულყოფილია, რადგან სრული კონცენტრაცია ღმერთზე ხდება, რაც მას ყოველგვარი მიწიერი მანკიერებისგან თავისუფალს ხდის.

     საბოლოოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოთჩამოთვლილი შეხედულებები არასრულია და რა თქმა უნდა არსებობს კიდევ უამრავი ფილოსოფია და შეხედულება ამ საკითხზე: ნომინალიზმი, რეალიზმი, ვოლუნტარიზმი, სქოლასტიკა, ანარქია… ყველა მათგანი ბუნებით მდგომარეობასა და სახელმწიფოს შექმნას სხვადასხვა პრიზმიდან უყურებს და სხვადასხვა დასკვნები გამოაქვს, შესაბამისად არ არსებობს საერთო და შეთანხმებული პოზიცია ამ საკითხის მიმართ, თუმცა ფაქტია, რომ დღეს სახელმწიფოები ყველგან არსებობს, შესაბამისად მნიშვნელოვანია მათი ლეგიტიმაციის წყაროსა და უფლება-მოვალეობების განსაღვრა.

The Emergence of American Constitutionalism

ლიბერალიზმის ვერსია, რომელიც უფლებას სიკეთის წინაშე აყენებს, თავის მკაფიო გამოხატვას პოულობს კონსტიტუციურ სამართალში. უზენაესი სასამართლო უფრო მკაფიოდ, ვიდრე ნებისმიერი სხვა დაწესებულება, თავმჯდომარეობს უფლების პრიორიტეტს, ამ პრიორიტეტის ორივე გაგებით. პირველი, იგი განსაზღვრავს უფლებებს, რომლებიც ზღუდავს უმრავლესობის წესს. მეორე, ის ცდილობს ამ უფლებების იდენტიფიცირებას ისე, რომ არ ჩაითვალოს რაიმე განსაკუთრებული წარმოდგენა კარგი ცხოვრების შესახებ. იმის ნაცვლად, რომ კონსტიტუცია იქნეს წაკითხული, როგორც მორალური ან რელიგიური ან ეკონომიკური დოქტრინა, ამ ბოლო ათწლეულების განმავლობაში სასამართლო განიხილავს კონსტიტუციას, როგორც უფლებების ნეიტრალურ ჩარჩოს, რომლის ფარგლებშიც პირებს შეუძლიათ მიაღწიონ თავიანთ მიზნებს, რაც შეესაბამება სხვათა თავისუფლებას. დაბოლოს, სასამართლო სულ უფრო განმარტავს ნეიტრალიტეტის მოთხოვნას, როგორც პიროვნების, როგორც თავისუფალი და დამოუკიდებელი კონცეფციის გამოხატვას ან განვითარებას.

ინდივიდუალური უფლებების პრიორიტეტი, ნეიტრალიტეტის იდეალი და პიროვნების აღქმა, როგორც თავისუფლად არჩეული, დატვირთული თვითონ, ერთად აღებულია პროცედურული რესპუბლიკის საზოგადოებრივ ფილოსოფიად. ეს სამი დაკავშირებული ცნება გვაწვდის ჩვენს დღევანდელ კონსტიტუციურ პრაქტიკას. ამასთან, ისინი არ ახასიათებენ ჩვენს ტრადიციას მთლიანობაში.

სამიდან პირველი შორს ბრუნდება. იდეა იმის შესახებ, რომ გარკვეული უფლებები მთავრობას ეკუთვნის და ამით ზღუდავს ხელისუფლების მოქმედებას, ამერიკის პოლიტიკურ გამოცდილებაში რევოლუციამდე მოყოლებული. მისი პირველი გაღვივება გვხვდება დამოუკიდებლობის წინა ათწლეულის ამერიკული კონსტიტუციონალიზმის გაჩენაში. ინგლისთან საიმპერატორო კამათის დროს კოლონისტებმა მიაღწიეს კონსტიტუციის იდეას, როგორც ფუნდამენტურ კანონს, რომელიც მთავრობამდე იყო მოცემული და ჩვეულებრივ კანონზე უკეთესი. იმდენად ნაცნობია ეს ცნება კონსტიტუციის შესახებ და იმდენად გადამწყვეტია ამერიკის მთავრობისთვის, რომ ძნელია გავიხსენოთ კონკურენტი გაგება, რომლის წინააღმდეგაც იგი გაჩნდა.

მიუხედავად იმისა, რომ ლოხნერის სასამართლომ დაადგინა უფლების პრიორიტეტი, როგორც კოზირების უფლებები, მოგვიანებით დარჩენილ სასამართლოებს დარჩენილ ექნა უფლება პრიორიტეტი კონსტიტუციის შემდგომი გაგებით, როგორც უფლებების ჩარჩო, რომელიც ნეიტრალურია. უფლების პრიორიტეტის ეს მეორე ასპექტი, საპროცესო რესპუბლიკის ერთი მახასიათებელი, სრულად არ გამოჩნდებოდა კონსტიტუციურ სამართალში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. საუკუნის პირველ მესამედში მან ადრეული გამოხატვა გამოიჩინა სამართალმცოდნეების ოლივერ ვენ-დელ ჰოლმსის, ლუი დ. ბრანდეისისა და მოგვიანებით ჰარლან ფ.

განსხვავებული აზრის თანახმად, ორი მთავარი წინააღმდეგობა იყო ლოხნერის უმრავლესობის სასამართლო გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით. პირველ რიგში, მათ წინააღმდეგობა გაუწიეს მოსაზრებას, რომ კონსტიტუცია ამტკიცებს რაიმე კონკრეტულ სოციალურ ან ეკონომიკურ ფილოსოფიას და ამტკიცებენ, რომ სასამართლომ პატივი უნდა სცეს დემოკრატიულ ინსტიტუტებს. მეორეც, ისინი მხარს უჭერენ სამოქალაქო თავისუფლებების სასამართლო დაცვას, როგორიცაა სიტყვის თავისუფლება, როგორც უმრავლესობის ტირანიის შემოწმება. ეს ორი პოზიცია ერთად განსაზღვრავს თანამედროვე სასამართლო ლიბერალიზმს. საპატივცემულო კავშირი მხარს დაუჭერს იმ აზრს, რომ კონსტიტუცია არ ამტკიცებს, არამედ მოიცავს სადავო მორალურ და პოლიტიკურ რწმენას. ლიბერტარიანული მიმართულება თანამედროვე ლიბერალის განსაკუთრებული ინტერესი იქნება პირადი თავისუფლებებისა და სამოქალაქო უფლებების მიმართ.

თავიდან ან აშკარად მოგვიანებით აშკარა არ იყო, თუ როგორ უკავშირდებოდა ეს ორი ეერთმანეთს. საპატიო არგუმენტი, როგორც ჩანს, მხარს უჭერდა პრაქტიკულად არაკვალიფიციურ მაჟორიტარობას, ხოლო სამოქალაქო ლიბერტარიანული არგუმენტი ხელს უშლიდა მაჟორიტარებს გარკვეული ინდივიდუალური უფლებების გამო. მაგრამ როგორ შეიძლება უფლებების ნებისმიერი საქმე გადარჩეს დემოკრატიაში სასამართლო ჩარევის ზოგადი წინააღმდეგობის გამო?

იდეა, რომ კონსტიტუცია ნეიტრალურია მიზნებში, მთავარია საპროცესო რესპუბლიკის ლიბერალიზმისთვის. ამ იდეის დამტკიცებით, ჰოლმსის განსხვავებული აზრები ადრეულ გამოხატულებას გამოხატავდა პროცედურულ ლიბერალიზმზე, რომელიც გულისხმობს ამერიკის საკონსტიტუციო კანონის ინფორმირებას. მაგრამ არსებობს იდეის ინტერპრეტაციის ორი გზა, რომ კონსტიტუცია ნეიტრალურია მიზნებში და ჰოლმსმა არ გამოყო ისინი. პირველი ინტერპრეტაციის მიხედვით, კონსტიტუციური ნეიტრალიტეტი ნიშნავს, რომ კონსტიტუცია არ ემხრობა რაიმე კონკრეტულ ეკონომიკურ ან ეთიკურ დოქტრინას და, შესაბამისად, სახელმწიფოები თავისუფალნი არიან მიიღონ ნებისმიერი ისეთი დოქტრინა, რომელსაც აირჩევენ. მეორე განმარტებით, კონსტიტუციური ნეიტრალიტეტი ნიშნავს, რომ კონსტიტუცია მოითხოვს სახელმწიფოების ნეიტრალიზებას იმ მიზნების მიღწევაში, რასაც მისი მოქალაქეები უჭერენ მხარს. მეორე ინტერპრეტაცია არის ის, რაც ამტკიცებს უფლების უპირატესობას სიკეთეზე და განსაზღვრავს უფლებებს მოთხოვნის შესაბამისად, რომ მთავრობა ნეიტრალური იყოს კარგი ცხოვრების კონცეფციებში.

რა არის სახელმწიფო და რა როლს თამაშობს ის საზოგადოების ცხოვრებაში?

რა არის სახელმწიფო და რა როლს თამაშობს ის საზოგადოების ცხოვრებაში? ეს საკითხი საუკუნეების მანძილზე მუდმივად იყო და არის განსჯის საგანი. სახელმწიფო - ეს არის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ორგანიზაციის ფორმა, რომელიც საჯარო ხელისუფლების მეშვეობით ახორციელებს თავის სუვერენულ უფლებამოსილებას, უზრუნველყოფს საზოგადოებრივი წესრიგის გამყარებას და არის საზოგადოების თითოეული წევრის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის გარანტი. სახელმწიფოს წარმოშობის შესახებ არსებობს რამდენიმე თეორია, თუმცა მოცემულ ნაშრომში ვისაუბრებ ე.წ. სოციალური კონტრაქტის თეორიაზე, რომელიც ცნობილია, როგორც ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორია“. მიზეზი იმისა, თუ რატომ გავამახვილებ ყურადღებას ამ თეორიაზე არის ის, რომ ეს თეორია უფრო მეტად იმის გამართლებაა თუ რატომ ვცხოვრობთ სახელმწიფოში, ვიდრე იმის ილუსტრაცია თუ როგორ წარმოიშვა სახელმწიფო. მისი ფუძემდებლები არიან ინგლისელი ფილოსოფოსები ჯონ ლოკი და თომას ჰობსი, ეს უკანასკნელი პოლიტიკას და სახელმწიფო ძალაუფლების ფენომენს მაქსიმალურად რეალისტურად, პრაგმატულად და ადამიანების ცხოვრებისეული საჭიროებებიდან გამომდინარე უყურებს. ის სვამს კითხვას: რისთვის გვჭირდება სახელმწიფო და რატომ უნდა დავემორჩილოთ ხელისუფლებას? გამომდინარე იქიდან, რომ პირველყოფილ სისტემაში არ არსებობდა სახელმწიფო, ადამიანები იმყოფებოდნენ ე.წ ,,ბუნებრივ მდგომარეობაში“, ეს ნიშნავს, რომ მათ ჰქონდათ განუსაზღვრელი თავისუფლება, მოქმედებდნენ მხოლოდ თავიანთი სურვილებისა და მიზნების შესაბამისად, რაც შემდგომში იწვევდა ,,ყველას ომს, ყველას წინააღმდეგ“. სწორედ ამ ყველაფრის თავიდან ასაცილებლად შეიქმნა ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულება“, რომლის მიხედვითაც საზოგადოების თითოეული წევრი უარს ამბობდა საკუთარი ინტერესების გარკვეულ ნაწილზე, მათ ძალაუფლება გადასცეს სახელმწიფოს, რათა ამ უკანასკნელს დაეცვა მოქალაქეთა უფლებები და ინტერესები. სწორედ ურთიერთდაცვის, ინტერესთა შეთანხმების და საზოგადოებრივი წესრიგის დამყარებისთვის შეიქმნა სახელმწიფო.

მართალია თომას ჰობსი მე-17 საუკუნეში მოღვაწეობდა, თუმცა მან ყველაზე უკეთ განსაზღვრა, თუ როგორ განვიხილავთ დღეს სახელმწიფოს, მისი აზრით, სახელმწიფოს მთავარი მიზანი არის სოციალური მშვიდობის შენარჩუნება. ამ მოსაზრების თითქმის იდენტურია აშშ-ს კონსტიტუციის პრეამბულა, რომელშიც გაცხადებულია, რომ მის მთავარ მიზანს წარმოადგენს ,,შინაური სიმშვიდის უზრუნველყოფა“, ელეგანტური ფრაზა, რომელიც აღწერს სახელმწიფოს როლს, როგორც საზოგადოების ,,პოლიციელს“.

შეჯამების სახით მინდა ვთქვა, რომ სახელმწიფო მართლაც ძალიან მნიშვნელოვან როლს თამაშობს საზოგადოების თითოეული წევრის ცხოვრებაში, ის გვიდგენს გარკვეულ წესებს, გვაქცევს ჩარჩოებში და გარკვეულწილად გვიზღუდავს თავისუფლებას. ჩემი აზრით, ეს ყველაფერი გამართლებულია მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ სახელმწიფო ამის პარალელურად ეფექტურად ასრულებს მის მოვალეობებსაც, რაც მდგომარეობს იმაში, რომ დაცული იყოს თითოეული ადამიანის უფლებები და ინტერესები, მკაცრად აკონტროლებდეს სახელმწიფოს წარმომადგენლების ე.წ. მაღალჩინოსნების მხრიდან ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებას და ზოგადად მისი არსებობა მიმართული იყოს სამართლიანობის, თანასწორობის და სოციალური წესრიგის დამყარებისკენ.

Right to revolt

ადამიანი ვქმნით სახელმწიფოს და ჩვენვე ვემორჩილებით მას.  იმისთვის , რომ სახელმწიფო შეიქმნას ჩვენ მივდივართ კომპრომისებზე და ამ გზით ვქმნით ერთგვარ იარაღს , რაც დაიცავს  ჩვენსა და ჩვენს გარშემომყოფების უსაფრთხოებას. ამასთან , სახელმწიფომ უნდა იზრუნოს მისი მოქალაქეების  უფლებების რეალიზაციაზე და შეასრულოს სხვა ნაკისრი ვალდებულებები .  სწორედ , ასეთი უფლებამოსილების გადაცემის გამო ხდება მნიშვნელოვანი სახელმწიფოს როლი თითოეული ადამიანის ცხოვრებაში .  ფაქტიურად სახელმწიფოს აქვს გავლენა ჩვენი ცხოვრების ყველა სფეროზე.  იმისთვის , რომ საზოგადოებამ მშვიდად თანაცხოვრება შეძლოს საჭიროა თითოეული მოქალაქე პატივს სცემდეს და ემორჩილებოდეს სახელმწიფოს.  თუმცა , ისტორია სავსეა ისეთი ფაქტებით , როდესაც სახელმწიფო ამ პრივილეგიებს არაკეთილსინდისიერად იყენებს.

  რა თქმა უნდა , ნორმალურ სიტუაციაში დაუშვებელია სახელმწიფოს მიმართ რაიმე დაუმორჩილებლობა,  მაგრამ რა ხდება მაშინ , როდესაც სახელმწიფო თვითონ წავა საკუთარი მოსახლეობის წინააღმდეგ? მაშინაც გვევალება თუ არა სახელმწიფოსადმი მორჩილება ? რა ხდება მაშინ , როდესაც სახელმწიფოს მეთაური მოქმედებს საკუთარი ინტერესებით და არა მოსახლეობის ?

  ამ კითხვებზე ინგლისელი ფილოსოფოსის, ჯონ ლოკის ,  პასუხი  აჯანყების უფლება იქნებოდა.  სახელმწიფოს წარმოშობვიდან დღემდე გვხდვება ისეთი შემთხვები , როდესაც ადამიანები თვითონ გადავცემთ უფლებამოსილებასა და ძალაუფლებას სახელმწიფოსა და მის ლიდერს , ხოლო ის  ამას ჩვენ საწინააღმდეგოდ და თავის სასიკეთოთ იყენებს.  ასეთ დროს სახელმწიფო იღებს ტირანულ  სახეს. ის იარაღი , რომელიც ჩვენვე შევქმენით გამოიყენება ჩვენ წინააღმდეგ , სწორედ ასეთ სიტუაციაში ჯონ ლოკის აზრით ადამიანებს შეუძლიათ აჯანყდნენ და დაამხონ არაკეთილსინდისიერი მთავრობა.

  ლოგიკურია , რომ აჯანყება თავდაპირველად ტოვებს კანონთან დაპირისპირების და დაუშვებელი ქმედების იმიჯს , თუმცა თუ მას გავუღრმავდებით მივხვდებით , რომ აჯანყება კონკრეტულ სიტუაციაში აუცილებელია სწორედ სამართლიანობისთვის.  ისეთ სიტუაციაში , როდესაც სახელმწიფო კარგავს საკუთარ სახეს და ივიწყებს მთავარ მოვალეობებს და ხდება ტირანული , ის გადის სამართლიანობის პრინციპიდან .   ასეთ დროს ადამიანი მსხვერპლი ხდება საკუთარი უსაფრთხოებისათვის შექმნილი იარაღის. ამიტომ დაუშვებელია მხოლოდ იმის გამო დავემორჩილოთ ასეთ რეჟიმს ,  რომ ეს არის სახელმწიფო და მორჩილების ვალდებულება გვაქვს. სახელმწიფოს ლეგიტიმაცია წყდება იქ , სადაც მთავრდება საზოგადოების საერთო ინტერესი და იწყება ერთი ან რამდენიმე პირის თვითნებური მართველობა.  ამიტომ აჯანყება არა თუ კანონის დისკრედიტაციას , არამედ მის  და მოსახლეობის ინტერესების დაცვას ემსახურება.

   მიუხედავად იმისა , რომ ისტორიის მანძილზე ადამიანები წარსულის შეცდომებზე ვსწავლობდით და ტირანიისგან სახელმწიფოს დაცვას ვცილობდით , შეუძლებელია სრულად ამ საშიშროების განეიტრალება.  მართალია, რომ ტირანული მმართველობის შემთხვევები შემცირდა თუმცა ჯერჯერობით იგი არ აღმოფრხვილა. სწორედ, ამიტომ აჯანყების უფლება დღესაც ძალიან აქტუალურია. იგი გხვდება მნშივნელოვან სამართლებრივ დოკუმენტებში , როგორიცაა მაგალითად - ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია .

     ყველა განვითარებულ ქვეყანაში , შეგვიძლია სახელმწიფოს ფორმირება სრულიად გამჭვირვალედ. ამის საუკეთესო გზაა, არჩევნებია , რითაც შესაძლებელია ძალაუფლება გადაებაროს A პირიდან B პირს. თუმცა სწორედ ისეთ სიტუაციაში , როდესაც მოსახლეობა ვკარგავთ ძალაუფლებას გავაკონტროლოთ ჩვენივე სახელმწიფოს ქმედება და ირღვევა ჩვენი უფლებები და ინტერესი ჩვენ უკიდურეს შემთხვევაში მივმართავთ ერთადერთ იარაღს , რასაც ვიტოვებთ სახელმწიფოსა გადასარჩენად - აჯანყების უფლებას.

    აღნიშნული არგუმენტებიდან გამომდინარე საჭიროა, რომ ადამიანებს სახელმწიფოს აბსოლუტური ძალაუფლების შესაზღუდი მექანიზმი გაგვაჩნდეს . თუმცა აჯანყება მხოლოდ ასეთ განსაკუთრებულ სიტუაციაში არის დაშვებული და ჩვენ მას ვერ მივმართავთ ისეთ შემთხვევებში , როდესაც მისი აუცილებლობა არ არსებობს. მაგალითად დასაშვებია ტირანული და ერთპიროვნული სახელმწიფოს დამხობის მიზნით აჯანყების უფლების რეალიზაცია, თუმცა დაუშვებელია ისეთ სიტუაციაში თუ ადამიანების რაღაც ჯგუფი ეწინააღმდეგება სახელმწიფოს პოზიციას, მაგალითად ეკონომიკურ აზრს .  ასეთ დროს ჩვენ მივიღებთ უმრაველოსობისა და უმცირესობის შორის ნებისმიერ განსხავებული აზრის არსებობის შემთხვევაში არეულობას. ამიტომ ვფიქრობ,  რომ აჯანყების უფლება მხოლოდ ისეთ შემთხვევაში უნდა იყოს გამოყენებული , როდესაც არსებობს რეალური და გარდაუვალი საფრთხე ტირანული ან დიქტატორული მთავრობის ჩამოყალიბების , რომელიც არ შეასრულებს საკუთარ მთავარ ვალდებულებებს და ამით საფრთხეს შეუქმნის სახელმწიფოსა და მოსახლეობას.

Kagura-Tale of rabbit and hyena

ადამიანისა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის მნიშვნელობა ემყარება იმ მარტივ ჭეშმარიტებას, რომ სახელმწიფო არის ხალხი. პრაქტიკაში, ნებისმიერი სახელმწიფო მოწყობის მქონე ქვეყნის მაგალითზე ეს ფორმულირება შეიძლება სადავო იყოს, თუმცა ფაქტი, რომ თუ არ არის ხალხი, სახელმწიფო ვერ იარსებებს, უდავოა. საინტერესო იქნებოდა მსჯელობა სახელმწიფოსა და ხალხს შორის ურთიერთმიმართების შესახებ დაკვირვების წარმოება და დასკვნების გამოტანა თანამედროვე, განვიარებული სახელმწიფოების მაგალითზე, მიმოხილვა თუ რა პრინციპს ემყარება იგი, თუმცა არანაკლებ საინტერესოა ამ ურთიერთმიმართების განხილვა არა დიდი სახელმწიფოს, არამედ ტომობრივი გაერთიანების მაგალითზე, რომელიც მის რიგებში 200 000-მდე მოსახლეს ითვლის. საუბარია ტანზანიის მკვიდრ კაგურუს ტომზე. კაგურა საერთო წეს-ჩვეულებების, მორალური შეხედულებების და ტრადიციების მქონე ჩაკეტილი საზოგადოებაა, რომელსაც არსებობის განმავლობაში დროდადრო ის ლიდერი მართავდა, რომელიც გარკვეულ პრივილეგიებს და კონტაქტებს მოიხვეჭდა. კაგურუს ტომის მმართველობის და მოწყობის სისტემა ერთი შეხედვით პრიმიტიული ჩანს, თუმცა კაგურუს ფოლკლორი ისტორიულ წყაროებზე უკეთ აღწერს იმ თავისებურებებს, რომლებიც საზოგადოების წევრებს შორის დამკვიდრდა და არსებობდა, საზოგადოება კი ამ შემთხვევაში მართლაც სახელმწიფოს წარმოადგენს. კურდღლის და აფთრის ზღაპარი კაგურუს ხალხის შიმშილობის პერიოდზე მოგვითხრობს. სიუჟეტის პერსონაჟები აფთარი და კურდღელ (ცხადია სიმბოლიკაა) გადაწყვეტენ ერთად გაუმკლავდნენ რთულ პერიოდს და შიმშილობისდროს გადარჩნენ. ისინი ერთმანეთს ქალის ხაზით ენათესავებოდნენ, უფრო კონკრეტულად, კურდღელი აფთრის დისწული იყო. აფთარი კურდღელს შესთავაზებს საკუთარი დედები დახოცონ და გვამებით ივაჭრონ, რათა როგორმე გადაურჩნენ შიმშილს. პირველი მსხვერპლი ამ არასაბავშვო ზღაპარში აფთრის დედაა, მეორე კი მისი შვილი უნდა ყოფილიყო. თუმცა კურდღელმა დედის მოკვლა ვერ შეძლო და აფთარი ნანადირევი ხორცით მოატყუა. შიმშილობის პერიოდი კურდღელმა გადამალულ დედასთან ერთად გადაიტანა, აფთარი კი შიმშილისგან მოკვდა. ამ ზღაპრის მორალთან ერთად არანაკლებ ინფორმაციულია თავად სიუჟეტი, საიდანაც ვიგებთ რომ კაგურუს ხალხში მემკვიდრეობა ქალის ხაზით გადადიოდა, თუმცა ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ქალი ამ საზოგადოებაში დაფასებული ან რამით მნიშვნელოვანი ფიგურა იყო. Როგორც ჩანს, ქალის როლ წარმოადგენდა ერთგვარ მაკავშირებელ რგოლად ყოფნა ტომის წევრებს შორის და ამას მიემართებოდა მემკვიდერობის გადასვლის წესის ის ნაწილი, რომლის მიხედვითაც ოჯახში დაბადებული ბავშვი ქალის გვარის გამგრძელებელი იყო. ზღაპარში საუბარი არ არის ქალის დამოკიდებულება ქმართან, თუმცა ცენტრალურ ფიგურად იკვეთება ქალის (დედის) ძმა -აფთარი. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ კაგურუს ტომში ქალი არსებობდა როგორც და და როგორც შვილი. ბიძა კი მამრობითი სქესის წარმომადგენელი დისშვილის ცხოვრებაში ავტორიტეტად გვევლინება, რომელიც წესით პატივისცემას და მორჩილებას იმსახურებს. თუმცა სიუჟეტიდანვე ჩანს, რომ კურდღელმა აფთარი ამხელა მორჩილების ღირსად არ ჩათვალა და მისი ნების საწინააღმდეგოდ იმოქმედა. მუდმივი სოციალური და საცხოვრებელ გარემოსთან დაკავშირებული პრობლემების ფონზე კაგურუს ხალხის დამოკიდებულება ლიდერის მიმართ ანალოგიური იყო. თუ ლიდერი მათ პატივისცემას დაიმსახურებდა, შემოიკრებდა გარშემო ძალას, კონტაქტებს და მართვის სადავეებს ისე დაიჭერდა ხელში, რომ კაგურუს საქონლის, ქონების და ქალების მიმტაცებელი მტრებისთვის შესაბამისი წინააღმდეგობა გაეწია, ტომი მას ემორჩილებოდა.

რას ნიშნავს ემსახურო სამშობლოს

Ცხოვრების მანძილზე ადამიანებ სხვადასხვა ვალდებულებას იღებენ საკუთარ თავზე. Მოცემული ვალდებულებები შეიძლება გამოიხატოს ნებისმიერი მიმართულებით. Მაგალითად როდესაც ბანკიდან სესხს ვიღებთ, ჩვენ ასევე ვიღებთ ვალდებულებას, რომ გარკვეული დროის მანძილზე აუცილებლად დავაბრუნებთ ამ თანხას. Ეს ისეთი ვალდებულებაა, რომელსაც ადამიანი საკუთარი ნებით იღებს სურვილისამებრ. Მაგრამ მნიშვნელოვანია ცხოვრებაში გვაქვს თუ არა ისეთი ვლადებულებები, რომლებიც ჩვენი სურვილით არ აგვიღია საკუთარ თავზე. Ასეთ ვალდებულებებს შეიძლება ვუწოდოთ თანდაყოლილი ვალდებულებები. Სწორედ ასეთი სახის ვალდებულება შეიძლება უწოდოს ვინმემ სამშობლოს მსახურების ვალდებულებას.

Მნიშვნელოვანია განვიხილო ის, თუ რატომ შეიძლება ჩათვალონ ადამიანებმა, რომ მათი ვალდებულებაა ემსახურონ სახელმწიფოს. ვფიქრობ , პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი არგუმენტი არის ის, რომ ამ იურისდიქციის ფარგლებში ცხოვრობ და სახელმწიფოზე ზრუნვა და მისი მსახურება სასიკეთოა შენივე თავისთვის. Დაახლოებით მივდივართ იქამდე, რომ სახელმწიფოს კი არ ემსახურები ემსახურები საკუთარ თავს, რათა საბოლოოდ, უკეთესი ცხოვრების ხარისხსს მიაღწიო. Ან საერთოდაც არგუმენტად შეიძლება ჩაითვალოს Alasdair Macintyre-ს  სტატიაში: Is Patriotism a Virtue? Ნათქვამი, რომ პატრიოტიზმი ეს არის თავად მორალურობა და პატრიოტი ადამიანი მორალურად სწორი ადამიანია. Ვფიქრობ, რომ გარკვეულწილად პირველი არგუმენტი უფრო გონივრულია, ვიდრე მეორე. Ასე იმიტომ ვფიქრობ, რომ ადამიანის ბუნებიდან გამომდინარე, მას უფრო გაუადვილდება ემსახუროს და თავისი ენერგია მოახმაროს სახელმწიფოს, თუ გარკვეულ სუბიექტურ დადებით შედეგებთან იქნება ეს ყველაფერი დაკავშირებული. 

Მოცემული მიმართულებით მსჯელობის გასაგრძელებლად კარგი მაგალითია სავალდებულო სამხედრო სამსახური. Ქვეყნებში, სადაც სამხედრო სამსახური სავალდებულოა, ითქვლება, რომ მოქალაქის ვალდებულებაა დაიცვას ქვეყნის ტერიტორიული ერთიანობა და სუვერენიტეტი. Პირველი არგუმენტი, რომელიც პატრიოტიზმის სასარგებლოდ მოვიყვანე ამ შემთხვევაში თითქოს მუშაობს, რადგან ქვეყნის დაცვით თავადაც დაცუილი ხარ. Მაგრამ მნიშვნელოვანია მე-2 საკითხი, თუ რამდენად ხარ დაცული მაშინ, როდესაც თავად გიწევს რაღცის დაცვა. Ვფიქრობ, პირიქითაა, ყველაზე მეტად დაუცველი მაშინ ხარ, როდესაც რამის დაცვა გიწევს და თანაც იარაღით, როდესაც პარალელურად მტრებსაც აქვთ მსგავსი იარაღი. Საბოლოოდ პატრიოტიზმის ცნებას მივყავართ ალტრუისტულ მიზნებამდე და არა იქამდე, რომ საკუთარი კეთილდღეობისთვის ვზრუნავთ. Გამოდის, რომ სხვების კეთილდღეობაზე ვზრუნავთ საკუთარი სიცოცხლის ფასად. Სწორედ აქედან გამომდინარე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ადამიანს ვერ დაავალდებულებ მოიქცეს ალტრუისტულად. Ჩემი აზრით, ალტრუიზმი ეს ისეთი მდგომარეობაა, რომლის სურვილიც შინაგანად უნდა გაუჩნდეს ადამიანს. Მაგრამ ასევე ვიზიარებ იმ ფაქტს, რომ აუცილებელია სახელმწიფოს ჰქონდეს საშუალება სრულფასოვნად დაიცვას თავი. 

Არსებობს ისეთი შემთხვევები, როდესაც მსგავსი სახის სამსახური საერთოდ არ არის იმ მიზნებისათვის გამოყენებული რა მიზნებსაც უნდა ემსახურებოდეს. Ასეთი შემთხვევაა საქართველო, სადაც სავალდებულო სამხედრო სამსახურში მყოფ პირს ირიბადაც კი არ აქვს შეხება ისეთ საკითხებთან, როგორიცაა თავდაცვა და უსაფრთხოება. Გაწვეული პირების უმეტესობა ციხის გუშაგია ან სამინისტროს შესასვლელის მცველი. Როდესაც საქმე მსგავს შემთხვევასთან გვაქვს საერთოდ ზედმეტია რაიმე სახის ალტრუიზმზე და სამშობლოს მსახურებაზე ისაუბრო. Მოცემულ საკითხზე ბლოგის დაწერა სწორედ ამიტომ გადავწყვიტე, რომ პირველი: ამ მიმართულებით პატრიოტიზმის ჩემეული ხედვა დამეფიქსირებინა და მეორე: რაიმე კუთხით ეს მიმესადაგებინა ჩვენს რეალობასთან. Მაგრამ, მივხვდი, რომ მისადაგების ნაწილში სულ რომ არ მივსულიყავი ალტრუიზმთან, მაინც გამიჭირდებოდა მსგავსს პირობებში მიმესადაგებინა პატრიოტიზმი რაიმე სახით ნებისმიერი სამინისტროს შესასვლელის დაცვასთან. 

Საბოლოოდ, შემიძლია ვთქვა, რომ პატრიოტიზმი სახელმწიფოს ფიზიკურად დაცვის მიმართულებით ალტრუისტულ ქმედებად შეიძლება ჩაითვალოს. Მაგრამ მიუხედავად ამისა, როგორც უკვე აღვნიშე, ვიაზრებ იმ ფაქტსაც, რომ სახელმწიფოს სჭირდება მუდმივი ჯარი, რომელიც დაიცავს მას. Რადგან ადამიანს უფრო მეტი პირადი ბენეფიტი სჭრიდება, კარგი იქნება ამ მიმართულებით თუ გაჩნდება მეტი სუბიექტური სიკეთე, რაც გამოიწვევს იმას, რომ უფრო მეტ ადამიანს ენდომება ქვეყნის დაცვა.

Patriotism-virtue or vice?

ყოველი სახელმწიფოს დაყოფა და მოწესრიგება, რაღაცით მუდამ განსხვავდება, თუმცა ასევე ემსგავსება ერთმანეთს. სოციუმში მუდამ არსებობს ადამიანთა წრე, რომელიც ებრძვის ხელისუფლებას იმისათვის რასაც აკეთებს, ან იმისათვის რასაც აკეთებს არასწორად და ამას პატრიოტიზმად მიიჩნევს. სხვა შემთხვევაში არსებობენ ადამიანები, რომლებიც თავიანთ დამოკიდებულებას სხვა გზით გამოხატავენ. სხვადასხვა დაპირისპირებული და შეუთავსებელი შეხედულებები არსებობს ერთსა და იმავე საზოგადოებაში, ან მეტოქე ჯგუფებში, რომლებიც განსხვავდებიან საკვანძო მორალურ საკითხებზე მოსაზრებებით, ან ერთსა და იმავე პიროვნებებში, რომლებიც საკუთარ თავსვე ეწინააღმდეგებიან მორალური დილემების გადაჭრის გზებზე. ფილოსოფოსთა მოძღვრების ერთ-ერთ მთავარ ამოცანას კი სწორედ ის წარმოადგენს, რომ მკაფიოდ წარმოაჩინონ ის, რაც სხვებისათვის დავის საკითხს წარმოადგენს. საკმაოდ ნათელია, რომ ჩვენს საზოგადოებაში დიდი უთანხმოებაა პატრიოტიზმის შესახებ. შეცდომა იქნება ვიფიქროთ, რომ პატრიოტიზმის შესახებ არსებობს მხოლოდ ორი მკაფიო, მარტივი და ურთიერთსაწინააღმდეგო რწმენა, მაგრამ მაინც შესაძლოა იმის ვარაუდი, რომ ურთიერთსაწინააღმდეგო მოსაზრებათა სპექტრი შეიძლება განთავსდეს ორ პოლუსზე. ერთ პოლუსს წარმოადგენს მეცხრამეტე საუკუნის თითქმის ყველასთვის ნაცნობი მოსაზრება, რომ პატრიოტიზმი მორალურობას მოიაზრებს. მეორე პოლუსზე კი არის კონტრასტული მოსაზრება, გამოხატული ზოგჯერ შოკისმომგვრელი სიცხადით მეცხრამეტე სამოციან წლებში, რომ პატრიოტიზმი მოიაზრებს ამორალურობას. ცალსახად შეცდომა იქნება ის, რომ ერთი აზრი მეორეთი ჩავანაცვლოთ ანდაც ერთი აზრის მორწმუნეს მეორე დავაჯეროთ, მაგრამ, რა თქმა უნდა ორივე მოსაზრებას გააჩნია საფუძველი, თუ რატომ არსებობს და რას ემსახურება. შესაბამისად, შესაძლო იქნება ორივე იდეის განხილვა და ერთმანეთისგან გამიჯვნა. ნებისმიერი ასეთი გამიჯვნისათვის საჭიროა უშუალოდ პატრიოტიზმის სწორად აღქმა და გააზრება. შეგვიძლია აშკარად გამოვყოთ ამ ცნების ორი ასპექტი: პირველი, ჯერ არსებობს კონკრეტული იდეალი და არა ერი, რომელიც ყურადღების ძირითადი ობიექტსა და სამიზნეს წარმოადგენს, ხოლო მეორე შემთხვევაში აღნიშნული იდეალისადმი პატივისცემა საფუძვლად უდევს ქვეყნის ერთგულებას, ის ყველას საფუძველს აძლევს, დაუჭიროს მხარი თავისი ქვეყნის საქმეს, მიუხედავად მათი ეროვნებისა და მოქალაქეობისა. ამ მოსაზრებას ვუპირისპირებთ იდეას, რომლის მიხედვითაც პატრიოტიზმი განისაზღვრება ერთგულების გათვალისწინებით კონკრეტული ერის მიმართ, რომლის გამოხატვაც მხოლოდ მათ შეუძლიათ, ვინც ამ ერის ნაწილს წარმოადგენს. მაგალითისათვის, მხოლოდ ქართველს შეუძლია იყოს პატრიოტი საქართველოსათვის. ეს მოსაზრება აბსურდულად ჟღერს, ვინაიდან ადამიანს მისივე დაბადების ადგილის განსაზღვრა არ ძალუძს, თუმცა შესაძლოა საკუთარი თავი განსხვავებულ ცივილიზაციაში, განსხვავებული ქვეყანაში იპოვოს, იყოს ამ ქვეყნისადმი კეთილგანწყობილი და რთულ მდგომარეობაში იბრძოლოს მისთვის. პატრიოტიზმს სწორედ ეს წარმოადგენს, მორალურად „სწორ“ გადაწყვეტილებას, რომ თავს მიიჩნევდე იმ ქვეყნის პატრიოტად, სადაც ყველაზე კარგად გრძნობ თავს. ეს მოსაზრება ზემოთ მოხსენიებული ორი პოლუსის ერთ ნაწილს წარმოადგენს. ამ მოსაზრებას რადიკალურად ეწინააღმდეგება, თუმცა საკმაოდ ხშირია საკუთარი კონკრეტული ერისადმი უგუნური ლოიალობა, რომელსაც საერთოდ არ აქვს საერთო არც პატრიოტიზმთან და არც კონკრეტული ერის, თუ რაიმე იდეალის პატივისცემასთან. ამ შემთხვევაში ცხადია, პატრიოტიზმი რომ მოიაზრებს ამორალურობას, ვინაიდან ამ დროს უშუალოდ სიტყვის მნიშვნელობასაც კი აზრი ეკარგება. პატრიოტიზმი არ შეიძლება წარმოდგინდეს დროებით მდგომარეობად. როდესაც ადამიანი აღიქვამს გარემო ფაქტორებს და აანალიზებს სიყვარულს საკუთარი ქვეყნისადმი, არ შეიძლება ერთ დღეს საპირისპირო გადაწყვიტო, თუმცა, რა თქმა უნდა, მოსაზრებისა და გრძნობების ცვლილება მუდმივად მიმდინარეობს. მთავარ კითხვას წარმოადგენს: რა დამოკიდებულებაა პატრიოტიზმსა და იმ ერზე ზრუნვას შორის, რომლისგანაც სარგებელს მოელი? პატრიოტიზმი არ უნდა მომდინარეობდეს მადლიერებიდან ან რაიმე ერთი კონკრეტული სიტუაციიდან, რომლიდანაც სარგებელს იღებ. სარგებლის მიღება დროებითი შეიძლება რომ აღმოჩნდეს, თუმცა როგორც ქორწინების შემთხვევაში, ერთი ადამიანი იღებს მეორეს, საკუთარი დადებითი და უარყოფითი თვისებებთ და არა მხოლოდ სარგებლის მისაღებად, ასევე უნდა ხდებოდეს პატრიოტიზმის შემთხვევაშიც. მიუხედავად იმისა, რომ ზუსტ იდენტიფიკაციას ვერ მოვახდენთ, თუ როგორი უნდა იყოს ანდაც როგორი არა, მაინც უნდა აღინიშნებოდეს ზოგადი მახასიათებლები, რომლის არსებობის შემთხვევაშიც პატრიოტიზმი არა ქვეყნისადმი კეთილგანწყობას, არამედ სარგებლის ნახვას გულისხმობს. 
შესაბამისად, კითხვას გადაჭრით ვერ გავცემთ პასუხის, ვინაიდან პატრიოტიზმი შესაძლოა მოიაზრებდეს როგორც მორალურობას, ასევე ამორალურობას და პირიქით. 

საზოგადოებრივი სიკეთეების გადანაწილება ლიბერალური ეგალიტარიზმის მიხედვით

ლიბერალური ეგალიტარიზმი ჯონ როულსის სამართლიანობის თეორიის საფუძველზე წარმოშობილი მოძღვრებაა.  ლიბერალური ეგალიტარიზმის მოძღვრებისთვის მნიშვნელოვანი ღირებულებებია თანასწორობა, პიროვნული თავისუფლება და ამ თავისუფლების საფუძველზე წარმოშობილი პასუხისმგებლობა. მოძღვრების თანახმად, ადამიანები სწორედ პირადი თავისუფლების ფარგლებში და მსგავსი და თანასწორი შესაძლებლობების საფუძველზე არიან პასუხისმგებელნი საკუთარ ქმედებებზე. ეგალიტარიზმის თეორია ქადაგებს თანასწორობას ადამიანთა შორის, რაც თავის თავში  მოიაზრებს სიკეთეთა თანაბარ და სამართლიან გადანაწილებას. მკაცრი ეგალიტარიზმისგან განსხვავებით, რომლის მიხედვითაც არ არსებობს რაიმე სამართლიანი არგუმენტი ადამიანთა უთანასწორობის დასაშვებად, ლიბერალური ეგალიტარიზმის მიხედვით, სწორედ სამართლიანობა მოითხოვს, რომ ყველა ადამიანმა როგორც სიკეთე, ისე პასუხისმგებლობა მიიღოს საკუთარი გადაწყვეტილებებისა და ქმედებების საფუძველზე და აქედან გამომდინარე, გადანაწილების დროს შესაძლებელია, რომ ადგილი ჰქონდეს უთანასწორობას.

ლიბერალური ეგალიტარისტების გამოყოფენ ადამიანთა ქმედებების შეფასების ორ კრიტერიუმს- ძალისხმევა, რომელსაც ისინი ქმედების განხორციელებისას იჩენენ და რომელზეც მათ შეიძლება პასუხისმგებლობა დაეკისროთ და ნიჭი, რომელიც პიროვნებისაგან დამოუკიდებელია და შესაბამისად, ის არ უნდა იყოს განმსაზღვრელი ადამიანის მიერ მიღებული პასუხისმგებლობისა და სიკეთისა. აქედან გამომდინარე, ადამიანის მიერ მიღებული მოგება და პასუხისმგებლობა პროპორციული უნდა იყოს მხოლოდ ძალისხმევისა და მხედველობაში არ უნდა იქნეს მიღებული ადამიანის უნარი.

უფრო ზუსტად, როგორ ანაწილებს ლიბერალური ეგალიტარიზმი საზოგადოებრივ სიკეთეს?

წარმოვიდგინოთ ორი ადამიანი, რომელთაგან ერთის ზღვრული ეფექტიანობა არის 75%, ხოლო მეორის-55%, თუმცა ორივე მათგანი მუშაობს თანაბარი რაოდენობით და თანაბარი ძალისხმევის  გაწევით. აქედან გამომდინარე, ერთსა და იმავე დროის მონაკვეთში ერთი მათგანი აწარმოებს რაღაც სიკეთის 75 ერთეულს, მეორე-50ს, თუმცა ეგალიტარიზმის მოთხოვნით, მხედველობაში არ უნდა იქნეს მიღებული პიროვნებათა მუშაობის უნარი და საერთო მოგება უნდა განაწილდეს იმის მიხედვით, თუ ვინ რამდენი ძალისხმევა გასწია. აქედან გამომდინარე, თითოეულმა მათგანმა უნდა მიიღოს რაღაც სიკეთის 65 ერთეული.

ახლა განვიხილოთ ისეთი შემთხვევა, როდესაც ერთ ადამიანს შეუძლია აწარმოოს 10 ერთეული, მეორეს კი-50.  დავუშვათ, პირველი 3-ჯერ  მეტ ძალისხმევას გასწევს, ვიდრე მეორე და აწარმოებს 30 ერთეულს, მეორე-50ს. ძალისხმევის პროპორციულად, პირველმა ადამიანმა უნდა მიიღოს სრული მოგების 3 წილი, ანუ 60 ერთეული, მიუხედავად იმისა, რომ მან აწარმოა მხოლოდ 30 ერთეული. თუმცა, საიდან უნდა მოხდეს მისთვის იმის მინიჭება, რაც რეალურად მას არ უწარმოებია?

ლიბერალური ეგალიტარიზმის მთავარ პარადოქსს სწორედ აქ ვხვდებით.ამგვარი სისტემით იმ ინდივიდებს, რომლებმაც, თუმცა თანაბრად იშრომეს, მაგრამ იგივე შედეგისთვის არ მიუღწევიათ, მაინც თანაბარი მოგება უნდა ხვდეთ წილად, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ეს მოგება ვერ შექმნეს. თუ ჩვენ გადავწყვტთ, რომ საზოგადოებრივი სიკეთე გავანაწილოთ იმის მიხედვით, თუ ვინ რა ძალისხმევას გასწევს ამ სიკეთის წარმოებისთვის, მაშინ ჩვენ დავდგებით დეფიციტის წინაშე. ამ დეფიციტის აღმოფხვრის გზას კი ლიბერალური ეგალიტარიზმი არ ითვალისწინებს, რადგან ამ მოძღვრების განხორციელების ლიბერალური მოთხოვნა არის ის, რომ არავინ უნდა იქნას იძულებული, იმუშაოს, შესაბამისად, ვერ ვაიძულებთ ადამიანებს გასწიონ იმდენი ძალისხმევა, რომ გამოიმუშაონ ის მოგება, რაც მას უნდა მივცეთ.

დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ შეუძლებელია საზოგადოებრივი სიკეთის ისე განაწილება, რომ მან დააკმაყოფილოს როგორც მინიმალური ეგალიტარისტური მოთხოვნა, ასევე მინიმალური ლიბერალური მოთხოვნა.  ლიბერალურ ეგალიტარიზმში არის კონფლიქტი სწორედ იმ ორ იდეოლოგიას შორის, რომელსაც ის აერთიანებს.

პატრიოტიზმი სათნოებაა?

პატრიოტიზმთან დაკავშირებით დღესდღეობით დიდი უთანხმოებები არსებობს მთელ მსოფლიოში. ვერც იმას ვიტყვით, რომ მხოლოდ ორი ერთმანეთის საპირისპირო შეხედულება არსებობს. თუმცა, ძირითადი ე.წ. ორი პოლუსის გამოყოფა ნამდვილად შეიძლება. უფრო კონკრეტულად, ერთ მხარეს დგას მეცხრამეტე საუკუნეში თითქმის საყოველთაოდ გაზიარებული მოსაზრება, რომ პატრიოტიზმი ასახელებს სათნოებას. ამას, უპირისპირდება მეცხრამეტე საუკუნის სამოციან წლებში გავრცელებული ზოგჯერ შოკისმომგვრელი სიცხადით გამოხატული მოსაზრება, რომ პატრიოტიზმი ასახელებს მანკიერებას.

თავდაპირველად აუცილებელია, რომ ეს ორი დამოკიდებულება ერთმანეთისგან მკაფიოდ განვასხვაოთ. პატრიოტიზმი, ერთის მხრივ, განისაზღვრება, როგორც კონკრეტული ერის ერთგვარი ერთგულების გამოხატვის უნარი საკუთარი ეროვნების მიმართ. მხოლოდ ქართველებს შეუძლიათ პატრიოტულები იყვნენ საქართველოს მიმართ. პატრიოტიზმი არ უნდა აგვერიოს ასე ვთქვათ უგუნურ ერთგულებაში. ამაში ვგულისხმობ ისეთ შემთხვევას, როდესაც ადამიანი თავის ეროვნულ მახასიათებლებს საერთოდ ყურადღებას არ აქცევს.

ზოგადად, პატრიოტიზმი დამახასიათებლად მოიცავს არა მხოლოდ თავისებურ დამოკიდებულებას საკუთარი ერის მიმართ, არამედ სპეციფიკურ მახასიათებლებს, მიღწევებს და დამსახურებებს. ამ ყოველივე ზემოჩამოთვლილს თავისი ღირებულება გააჩნია, რაც ხშირად ხდება ხოლმე პატრიოტი ადამიანების მხრიდან თავისი პოზიციის გამყარების საშუალება. თუმცა, ასეთი ადამიანის სხვა ქვეყნის ღირებულებებს და მიღწევებს ისე არ შეაფასებს, როგორც საკუთარს. იმ სხვა კონკრეტული ერის დამსახურებებიდან და რაც მათთვისაა მნიშვნელოანი ისე შეაფასებს ყველაფერს.

პატრიოტიზმი ერთგულების ერთ-ერთი კატეგორიაა, რომელთაგანაც აღსანიშნავია ცოლქმრული ერთგულება, საკუთარი ოჯახის და ნათესაობის სიყვარული, მეგობრობა და ერთგულება ისეთი ინსტიტუტების მიმართ, როგორიცაა სკოლები, ფეხბურთიდა კალათბურთის კლუბები. ყველა ეს დამოკიდებულება გამოხატავს თავისებურ მოქმედებას კონკრეტული პიროვნებების, ინსტიტუტების ან ჯგუფების მიმართ. ამ ყოველივეს ყოველთვის არა, მაგრამ ხშირად უკავშირდება შემთხვევა, როდესაც მადლიერებას გრძნობ იმ სარგებლისთვის, რომელსაც ინდივიდი იღებს სხვა ადამიანისგან ან ჯგუფისგან.

ასე, რომ თუმცა ვინმეს შეიძლება, როგორც პატრიოტს უყვარდეს ქვეყანა ან როგორც მეუღლე გამოხატავდეს ქორწინების ერთგულებას, და წარმოადგენდეს ამას როგორც ნაწილობრივ დამადასტურებელ მხარდამჭერ მიზეზებად ქვეყნისა თუ მეუღლის დამსახურებების და მადლიერებას გამოხატავდეს მათ მიმართ მიღებული სარგებლისთვის, ესენი არ იქნება იმაზე მეტი ვიდრე მხარდამჭერი მიზეზები მხოლოდ იმიტომ, რომ რაც ფასდება ფასდება ზუსტად ისე როგორც ჩემი ქვეყნის ან მეუღლის დამსახურება, ან როგორც ჩემი ქვეყნისგან ან მეუღლისგან მიღებული სარგებელი.

ამ ურთიერთობის განსაკუთრებულობა არის საჭირო და განუყოფელი, ხოლო მისი ამგვარად იდენტიფიცირებით ჩვენ უკვე გამოვყოფთ ერთ ცენტრალურ პრობლემას. კერძოდ, რა არის ურთიერთობა პატრიოტიზმსა როგორც ასეთს და პატივისცემას კონკრეტული ერის მიმართ და პატივისცემას იმ პატრიოტის მიმართ, რომელსაც აქვს დამსახურებები და მიღწევები კონკრეტული ერის წინაშე. ასევე, მნიშვნელოვანია ამ ყოველივეს კავშირი მიღებულ სარგებელთან და მის ღირებულებასთან.

ამ კითხვაზე პასუხი დაგვიანებული აღმოჩნდება იმის გამო, რომ ეს კიდევ დამოკიდებულია უფრო მეტად ფუნდამენტური შეკითხვის პასუხზე. ეს შეკითხვა კი ჟღერს ასე - თუ პატრიოტიზმი ისეა გაგებული, როგორც მე მესმის, მაშინ „პატრიოტიზმი“ არ არის უბრალოდ სათნოების სახელი, არამედ უნდა იყოს მანკიერების სახელი, რადგან ამგვარად გაგებული პატრიოტიზმი და მორალი ერთმანეთთან შეუთავსებელია.

გლობალიზაცია

დროთა განმავლობაში ადამიანის მოთხოვნილება თავისუფლებაზე იზრდება. შეიძლება ითქვას, რომ 21-ე საუკუნის ადამიანისთვის თავისუფლება არის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანეს ღირებულება და სწორედ მისკენ სწრაფვამ შეუწყო ხელი გლობალიზაციას. თავად ტერმინი „გლობალიზაცია“ თავდაპირველად მხოლოდ ეკონომიკურ შინაარსს ატარებდა, თუმცა დღევანდელობაში გამოიყენება როგორც სხვადასხვა ქვეყნის ხალხების გაერთიანების და ურთიერთთანამშრომლობის აღმნიშვნელი.

გლობალიზაციის დამსახურებით ქვეყნებს შორის კავშირი გამარტივდა, ვაჭრობა გახდა თავისუფალი, რაც ეკონომიკისთვის მნიშვნელოვანია. შედეგად უფრო მრავალფეროვანი გახდა არჩევანი, გაიზარდა უცხოური ინვესტიციები და დასაქმების მეტი პოტენცია გაუჩნდა ადამიანს. განსაკუთრებით საყურადღებოა გლობალიზაციის გავლენა მცირე კულტურებზე, რომლებსაც ეძლევათ შესაძლებლობა განვითარდნენ და დაიმკვიდრონ თავი მსოფლიოში. საზღვრები ქრება ქვეყნებს შორის, რაც სტიმულს იძლევა რაც შეიძლება მეტი კავშირი დამყარდეს სხვა ქვეყნებთან. ეს უკანასკნელი, თავის მხრივ, შესაძლოა განვიხილოთ რასებს შორის უთანასწორობის აღმოფხვრის საშუალებად, რადგან ურთიერთობები სხვა რასის წარმომადგენლებთან ჩვეული ამბავია.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კავშირი ქვეყნებს შორის უფრო და უფრო მჭიდრო ხდება, ხოლო კავშირთან ერთად იზრდება ამ ქვეყნების ზეგავლენა ერთმანეთზე - ადამიანთა ცხოვრების წესზე, გემოვნებაზე, შეხედულებებზე და ა.შ. აღსანიშნავია, რომ უმეტესწილად ეს არის დასავლური კულტურის გავლენა - დასავლური სტილის, მორალის და შეხედულებების. გლობალიზაციის კრიტიკოსები უმეტესწილად ამ ფაქტზე მიუთითებენ, რასაც ვესტერნიზაციას უწოდებენ. ცხოვრება ხდება ერთფეროვანი, რაც არ არის გასაკვირი, რადგან რთულია შეინარჩუნო შენი კულტურა და პარალელურად ინტეგრაცია შეძლო ისეთ ქვეყნებთან, რომელთა ღირებულებები, კანონები თუ მიდგომები შენსას უპირისპირდება. ასეთი ფრაზა არსებობს: „გლობალიზაცია მატარებელია, რომელიც ანადგურებს ეროვნულ-სახელმწიფოებრივ ინდივიდუალურობას“. გლობალიზაციის შიშიც სწორედ ამ ფაქტიდან მოდის - ის ასუსტებს სახელმწიფოების თვითმყოფადობას და ეროვნულობას.

შეუძლებელია უარყო განსხვავებები საზოგადოებებსა თუ კულტურებს შორის. ყველას თავისი ცხოვრების წესი გააჩნია, რომელთაც მყარად აქვთ ფესვები გადგმული მათივე კულტურაში. გლობალიზაცია, როგორც უკვე ვახსენეთ, არ არის მხოლოდ კომუნიკაციების გაფართოება, არამედ გავლენას ახდენს ნებისმიერ სფეროზე. ის მტკივნეული შედეგი, რომელიც შესაძლოა გლობალიზაციამ გამოიწვიოს კარგად ჩანს ისლამური ქვეყნების მაგალითზე. განსხვავება დასავლურ ცივილიზაციებსა და ისლამურ შეხედულებებს შორის დიდია. ეს უკანასკნელი ეფუძნება მორწმუნეობის იდეას, შესაბამისად მათი მამოძრავებელი მოტივი არის არა პოლიტიკური, არამედ რელიგიური. რელიგია, თავის მხრივ, არის ადამიანისთვის ინტიმური თემა გამომდინარე იქიდან, რომ მას აქვს პრეტენზია ჭეშმარიტებაზე. შესაბამისად, არ არის გასაკვირი, რომ მუსულმანებისთვის ეს დასავლური ჩვევები, მორალი, ჩაცმის სტილი, მანერები, თუნდაც ხელოვნება და მუსიკა არის არა თავისუფლება, როგორც ეს სხვა ქვეყნებს შეიძლება ესმოდეთ, არამედ ცდუნება, ხოლო ცდუნებისგან თავის დაღწევის ერთადერთი საშუალება, მით უმეტეს ისეთ გარემოში, სადაც ამ ცდუნებებს თავზე გახვევენ, არის მათი გამვრცელებლის დასჯა. შესაბამისად, არ არის გასაკვირი, რომ მსგავსი ქმედებები იწვევს მუსულმანთა გაერთიანებას და აღძრავს ურწმუნოების წინააღმდეგ ბრძოლის სურვილს. შესაბამისად, საფრთხე არა მხოლოდ ამ ცივილიზაციებს გაქრობშია, არამედ იმაშიც, თუ რა რეაქცია იქნება ამ „ცდუნებებზე“. განსაკუთრებული საფრთხე ექმნება მთელ მსოფლიოს როდესაც პასუხი გამოიხატება ტერორიზმით, რაც 21-ე საუკუნის მნიშვნელოვან პრობლემას წარმოადგენს.

ამას გარდა, არც თუ ისე მარტივია ცივილიზაციაში ღრმად ფესვგადგმული კულტურა შეცვალო. გავიხსენით ავღანეთი, სადაც ალექსანდრე მაკედონელიდან მოყოლებული დღემდე არსებობს მცდელობა ფეხის მოკიდების. თუმცა, რადგან საქმე არც ისე მარტივად აღმოჩნდა, როგორც მაგ. გერმანიის შემთხვევაში და ავღანეთში დასავლური წესების დამკვიდრება მეტ რესურსს მოითხოვს - იქნება ეს დრო თუ ფინანასები, ამერიკაც კი აპირებს ჯარების გამოყვანას.  

შესაბამისად, შესაძლოა გლობალიზაციას ბევრი დადებითი შედეგი მოჰქონდეს, ეკონომიკური თუ სოციალური მხრივ, განსაკუთრებით პატარა კულტურებისთვის იყოს საშუალება დაიმკვიდრონ თავი, თუმცა გასათვალისწინებელია ის უარყოფითი შედეგები, რომელიც მას მოჰყვება. შესაბამისად, ქვეყნებს შორის არსებული საზღვრების წაშლა საუკეთესო ვარიანტი არ არის იმის გამო, რომ ყველა კულტურა უნიკალურია და ატარებს განსაკუთრებულ, მხოლოდ მისთვის მისაწვდომ მორალს და კანონებს. ხვა ქვეყნის სუვერენიტეტში ჩარევა და მაში დასავლური ცივილიზაციის „ძალით“ დანერგვა გაუმართლებელი და აზრს მოკლებულია, რადგან ერთფეროვნების გარდა, შესაძლოა გამოიწვიოს გაღიზიანება სხვა კულტურის ადამიანებში, რასაც შედეგად მოჰყვება ტერორიზმი თუ ომი.