კედლის შენებას რა უნდა...

სოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონი პატრიოტიზმს შემდეგნაირად განმარტავს: „საკუთარი სამშობლოს, მამულის სიყვარული, მზადყოფნა მისი ერთგული სამსახურისა და დაცვისათვის, ზოგჯერ - პირადი და ჯგუფური ინტერესების საერთო, საქვეყნო ინტერესებისათვის სრულად დაქვემდებარების ხარჯზე.“ სამწუხაროდ ტერმინი პატრიოტიზმი ბევრი ადამიანისთვის „ბრმად ერთგულებას“ ნიშნავს და იგი ნაციონალიზმისა და სხვადასხვა პირადი მიზნების შესანიღბად გამოიყენება.

სამწუხაროა, მაგრამ რეალობაა რომ პატრიოტიზმი დღესდღეობით საკმოად არასწორად გამოყენებული ტერმინია, გარკვეულწილად კომიკურიც კი არის პატრიოტიზმზე საუბარი. „პატრიოტს“ ბედმა გაუღიმა და კონკრეტულ ადგილას დაბადების გამო სხვებთან შედარებით უფრო უკეთესი, დიდებული,  წარჩინებული და გონიერი აღმოჩნდა, ვიდრე ნებისმიერ ადგილას დაბადებული ადამიანი. „პატრიოტი“  და ყველა ის ადამიანი რომელიც ამ რჩეულ ადგილას დაიბადა და ცხოვრობს ვალდებულია მოკლას და მოკვდეს საკუთარი სამშობლოს უპირატესობის დასამტკიცებლად სხვა ქვეყნებთან შედარებით.

საინტერესოა საზოგადოების დამოკიდებულება ფსევდო პატრიოტების მიმართ, ბევრი ადიდებს მათ ნაციონალისტურ შეხედულებებს და ცუდით თუ კარგით საკუთარი ქვეყნით მაინც ამაყობენ. პოლიტიკოსებისთვის საკმაოდ ადვილია პატრიოტის ნიღაბს ამოფარებული განახარციელონ საქმიანობები, რაც არ მუშაობს ქვეყნის სასარგებლოდ. ამგვარი ქმდების ერთ-ერთი ნათელი მაგალითია “the Trump wall” - ის მშენებლობა. პრეზიდენტმა დონალდ ტრამპმა გამოიყენა პატრიოტული მოტივები კედლის ასაშენებლად, რაც მისი შეფასებით კარგი იდეა იყო, თუმცა რეალურად პროექტმა არ გაამართლა. 2020 წელს ეკონომისტ Suphanit Piyapromdee - ს მიერ ჩატარებული კვლევის კვლევის მიხედვით “the Trump wall” - ის მშენებლობით მიღებული კეთილდღეობა საკმაოდ მცირეა იმასთან შედარებით თუ რა დაჯდა მისი აშენება. მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელიც მხარს უჭერდა კედლის მშენებლობას ამას საკუთარი პატრიოტული მიზნებით ხსნიდნენ, მათ მიაჩნდათ, რომ ამ პროექტის მხარდაჭერით ისინი უფრო პატრიოტები გამოჩნდებოდნენ. მოსახლეობის ამგვარი შეხედულება ხელსაყრელი არის პოლიტიკოსებისთვის, რადგან ადვილად შეიძლება პატრიოტიზმით აპელირება და ხალხის აყოლიება იმ მიზნის მისაღწევად რაც თავად მიაჩნიათ სწორად, რაც სახელმწიფოსთვის ზარალის მომტანი შეიძლება იყოს.

ნამდვილი პატრიოტი ბრმად არ ემორჩილება მმართველ პარტიას, ან პრეზიდენტს, პირიქით ნამდვილი პატრიოტი მუდამ ეჭვქვეშ დააყენებს მმართველის ყველა მნიშვნელოვან დაგაწყვეტილებას და ეცდება ობიექტურად შეაფასოს ქმედებები. ნამდვილი პატრიოტი არ იქნება მიკერძოებული და არ იქნება რაიმე იდეოლოგიის ქვეშ იმდენად ღრმად მოქცეული, რომ რეალურად კარგსა და ცუდს შორის განსხვავება ვერ დაინახოს. მე ვთვლი, რომ დღესდღეობით საქართველოში არის პრობლემები იმასთან დაკავშირებით თუ როგორ ვაფასებთ პატროტს. საკმაოდ ხშირია „პატრიოტებსა“ და „არა პატრიოტებს“ იდეოლოგიური დაპირისპირება, ისე რომ ეს გააზრებულიც არ აქვთ. ვფიქრობ რომ ვაჟა-ფშაველას მიერ 1905 წელს დაწერილი პუბლიცისტური წერილი „კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი“ კვლავ აქტუალურია. შეიძლება საქართველოში დღესდღობით არ დგას პრობლემა მაინცდამიანც კოსმოპოლიტიზმთან დაკავშირებით, თუმცა ციტატა უნივერსალურია. „ზოგს ჰგონია, რომ ნამდვილი პატრიოტიზმი ეწინააღმდეგება კოსმოპოლიტიზმს, მაგრამ ეს შეცდომაა. ყოველი ნამდვილი პატრიოტი კოსმოპოლიტია ისე, როგორც ყოველი გონიერი კოსმოპოლიტი (და არა ჩვენებური) პატრიოტია“. ციტატაში კოსმოპოლიტიზმის შეცვლა ბევრი სხვა რამით შეიძლება და წინადადება მაინც აზრიანი და მართებული გამოვა.

საუკეთესო სახელმწიფო

დარწმუნებული ვარ ყველა ადამიანს აქვს საკუთარი წარმოდგენები სახელმწიფოს შესახებ, კერძოდ როგორია საუკეთესო სახელმწიფო და როგორ უნდა მივაღწიოთ ამ საოცნებო შედეგს. ალბათ სათქმელად მარტივია, მაგრამ მრავალსაუკუნოვანმა ისტორიამ აჩვენა რომ შესასრულებლად არც ისე, მიუხედავად ამისა ვეცდები განვმარტო საუკეთესო სახელმწიფოს მოდელი სხვადასხვა შეხედულებების მიხედვით და რა ძირითადი თვისება აერთიანებთ მათ.

პირველ რიგში ვიკითხოთ საერთოდ გვჭირდება თუ არა სახელმწიფო. პლატონი სამართლიანობაზე საუბრისას ადამიანის სულის საწყისებს ჩამოთვლის, გონივრული, არაგონივრული და ბობოქარი. სამართლიანობა კი ამ სამის ჰარმონიული მუშაობაა, როდესაც ყველა თავის ფუნქციას ასრულებს, როდესაც სულის არაგონივრული და ბობოქარი საწყისები გონივრულს ემორჩილებიან, ანუ ემორჩილებიან რაციონალურ განსჯას და სიბრძნეს. ასეთი ადამიანი საკუთარი თავის პატრონია და სახელმწიფოს აღარ საჭიროებს, რადგან ისედაც სუფევს სამართლიანობა და მშვიდობა. რა თქმა უნდა, ყველა ადამიანი ასე არ იქცევა და სწორედ აქ ჩნდება ხალხის ის კატეგორია, რომლის გამოც აუცილებელი ხდება სახელმწიფოს არსებობა, უსამართლო ხალხისთვის სახელმწიფო ერთგვარი ავტორიტეტია, რომელსაც აქვს ძალაუფლება პასუხი აგებინოს და აკონტროლოს უსამართლო ხალხი რომ დანარჩენი საზოგადოება არ დააზარალონ.

მაინც როგორ უნდა მოახერხოს სახელმწიფომ სწორად არსებობა და იმ ფუნქციების შესრულება რისთვისაც შეიქმნა? პლატონის მიხედვით ისევ სამ საწყისს ვაწყდებით, სიბრძნე, სამართლიანობა და სიმამაცე. რა თქმა უნდა, ამ ყველაფრის ჰარმონიული მუშაობისთვის ზომიერება გვჭირდება, ზომიერება გადამწყვეტია ინდივიდშიც და მთლიანად სახელმწიფოშიც. არისტოტელესთანაც გვხვდება ზომიერებაზე, წონასწორობაზე ხაზგასმა. თუ კი სახელმწიფოს დავყობთ მდიდრებად, ღარიბებად და საშუალო კლასად, საუკეთესო მდგომარეობა სწორედ საშუალო კლასია, არისტოტელე „პოლიტიკაში“ ამბობს, რომ საშუალო კლასი არამხოლოდ საუკეთესო მდგომარეობაა ინდივიდისთვის, არამედ სახელმწიფოს სიმტკიცის გარანტიაა, რადგან საშუალო კლასი არის ზუსტად ის ზომიერება, რაზეც პლატონი საუბრობს. ის წარმოშობს წონასწორობას, რის შედეგადაც, აღარ ხდება დაპირისპირებები ორ უკიდურეს კლასს შორის, ყალიბდება საუკეთესო სახელმწიფოებრივი ურთიერთობა და კანონი უზენაესობას ინარჩუნებს. თუ მდიდრებს როგორც უზნეო ხალხს შევხედავთ, რომელებიც მუდმივად აჭარბებენ საკუთარ ძალაუფლებას და არ ემორჩილებიან სახელმწიფოს ხოლო ღარიბებს, ქურდებს ბოროტმოქმედებს ან პირიქით შეშინებულებს და მონურად მორჩილებას მიჩვეულებს, მაშინ კარგად ჩანს საშუალო კლასის როლი და უპირატესობები. საშუალო კლასის გარეშე მონებისა და ბატონების სახელმწიფო იქნებოდა, სადაც სახელმწიფო დაკარგავდა თავის ძალაუფლებას. სამართლიანი სახელმწიფოს მოსახლეობის დიდი ნაწილი თანაბარუფლებებიანი მოქალაქეებისგან უნდა შედგებოდეს. არისტოტელეს მიხედვით საუკეთესო სახელმწიფო ამყარებს ისეთი ცხოვრების წესს, რომელიც თანაბრად ხელმისაწვდომია მოსახლეობის უმრავლესობისთვის, ისეთს რომელიც მისაღებია სახელმწიფოთა უმრავლესობისთვის.

კონსიკვენციალიზმისთვის ასევე მნიშვნელოვანი იქნება ზომიერება და საშალო კლასის არსებობა, რადგან ის ორიენტირებულია მეტი ხალხის კეთილდღეობაზე, ანუ მაქსიმალური რაოდენობის ადამიანისთვის სარგებლის მოტანაზე. მოსახლეობის უმრავლესობისთვის საუკეთესო პირობები კი სწორედ ზომიერების საფუძველზე, მდიდრებისა და ღარიბების შემცირებით მყარდება. დეონტოლოგიური ეთიკის ერთ-ერთი ძირითადი მოთხოვნა ქმედების მართებულობაა. ზომიერება, პლატონის მიხედვით, გულისხმობს გონივრული საწყისის პირველ ადგილზე დაყენებას, ერთი სიტყვით იმ რაციონალური და ბრძნული გადაწყვეტილებების მიღებას, რომლის მოთხოვნილებაც აქვთ დეონტოლოგებს. ოქროს შუალედზე საუბრობს არისტოტელე ევდემონისტური ფილოსოფიაში, რაც შეგვიძლია ისევ მსგავსად განვმარტოთ.

საუკეთესო სახელმწიფოზე საუბრისას ბევრი თანხმდება რაღაც ძირითად საკითხებზე და საჭიროებებზე, მაგრამ მნიშვნელოვანია ისიც ვთქვათ თუ რა არ უნდა გააკეთოს სახელმწიფომ იმისთვის, რომ იყოს საუკეთესო. სახელმწიფო როგორც უკვე ვახსენეთ, ხალხმა შექმნა და მიანიჭა ძალაუფლება, თუმცა ხდება ხოლმე, რომ სახელმწიფო ამ ძალაუფლებას აჭარბებს და მართვის სადავეებს იმაზე მეტად ეჭიდება, ვიდრე მოეთხოვება. „არ შეიძლება წესიერი და პატიოსანი ხალხისთვის ქცევის წესების თავზე მოხვევა, ისინი თავად განსაზღვრავენ უპირატესად, სად რა კანონია საჭირო“ წერს პლატონი. მოკლედ რომ ვთქვათ, ჰარმონიაში მყოფ ადამიანებს თავად შეუძლიათ საკუთარი უფლება მოვალეობების განსაზღვრა და სახელმწიფოს ამ უფლებების დაცვა და მშვიდობის შენარჩუნება ევალება. თუ სახელმწიფო იმაზე დიდი ძალაუფლებით გვევლინება, რომელიც ხალხისაგან მიენიჭა, მაშინ ლოგიკურია რომ ხალხის მიერ შექმნილი, ხალხის მიერვე დაინგრევა, ამიტომ მნიშვნელოვანია სახელმწიფომ არ გადააჭარბოს თავის არსს და ზომიერება დაიცვას.

ლიბერტარიანული პატერნალიზმი/Does mama know best?

Პატერნალიზმი პირობითად  გაგებულია, როგორც ჩარევა ადამიანის თავისუფლებასა და ავტონომიაში ‘მისივე სასიკეთოდ’. Მრავალი ადამიანისთვის ეს ტერმინი არსებითად უარყოფითია და “ცუდ” მდგომარეობასთან ასოცირდება, თავად ფაქტი, რომ პოლიტიკა ან დაწესებულება პატერნალისტური ბუნებისაა ბევრისთვის მისი უარყოფის ერთადერთი მიზეზი შეიძლება იყოს. თუმცა, Მეორე მხრივ, მრავალი პატერნალისტური რეგულაცია სრულიად მიღებულია, უდავოა დემოკრატიულ საზოგადოებაში. Ადამიანთა ძალიან მცირე ნაწილი ეწინააღმდეგება კანონს, რომელიც მძღოლებს უსაფრთხოების ღვედის ტარებას ავალდებულებს ან სურსათის ჰიგინის კანონებს, რომელთა საშუალებითაც ჯანმრთელობისთვის საშიში პროდუქტების გაყიდვა იკრძალება. ამ ერთგვარი წინააღმდეგობრივი დამოკიდებულების აღმოფხვრისთვის, ვფიქრობ, სიტყვა ‘პატერნალიზმის’ მნიშნველობის გადახედვაა საჭირო. ერთგვარი საზღვრის დადგენა, რომლის შიგნითაც პატერნალიზმი შესაძლოა გამართლებული იყოს. Ეს აუცილებელია იმისათვის, რათა გავიგოთ რა არის ლიბერტარიანული პატერნალიზმი. 

 Პირველ რიგში უნდა განვასხვავოთ means პატერნალისტი და ends პატერნალისტი. Ends პატერნალისტი ცდილობს ხალხის წაყვანას იმ მიზნებისკენ, რომლებიც არ არის მათთვის არსებითად მნიშველოვანი. Მაგალითად, ამ პატერნალისტმა შეიძლება მოუწოდოს ადამიანებს სექსუალური ცხოვრებისგან თავშეკავებისკენ მაშინაც კი, თუკი სავარაუდო ბენებიფიარები არ ეთანხმებიან, რომ ეს თვითშეკავება საზოგადოდ ღირებული მიზანია. Means პატერნალისტები კი, ამის საწინააღმდეგოდ, პატივს სცემენ ადამიანების პრეფერენციებს და მიზნებს, მაგრამ ერევიან მათ საქმეში, როდესაც საშუალებები, რომელთაც ადამიანი იყენებს რაიმეს მისაღწევად შეცდომაში შემყვანია, ან ირაციონალურია. Მაგალითად, წარმოვიდგინოთ ადამიანი, რომელმაც ესესაა საწამლავი უნდა დალიოს, რადგან შეცდომით სჯერა, რომ ჭიქაში ღვინოა. Means პატერნალისტი ამ დროს მოქმედებას აირჩევდა, რადგან იმ ადამიანს გამიზნულად არ სურს თავის მოწამვლა. Ცნობილი უტილიტარისტი, ჯონ სტიუარტ მილიც კი, რომელსაც ხშირად მიაწერენ ლიბერალური პატერნალიზმის მიუღებლობას, ამტკიცებდა, რომ გამართლებულია ქმედებისთვის ხელის შეშლა, თუკი ის საფრთხეს უქმნის სიცოცხლეს იმ ადამიანისას, რომელიც ‘საღ აზრზე არ არის, ან რაღაც მიზეზის ზემოქმედებით არ შეუძლია საკუთარი განსჯის გამოყენება.’ ლიბერტარიანელი პატერნალისტები სწორედ means პატერნალიზმის ტრადიციებზე ამყარებენ საკუთარ შეხედულებებს, მაგრამ მნიშვნელოვნად აფართოებენ დასაშვები ინტერვენციების ფარგლებს. Ისინი ამტკიცებენ, რომ არასასურველი ან ირაციონალური მოქმედებები არც თუ ისე იშვიათია, არამედ გავრცელებული ან უნივერსალური ნაწილია გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში. Აღნიშნული ვითარება, ბევრად უფრო დიდ გასაქანს აძლევს პატერნალისტურ ჩარევებს ვიდრე, მაგალითად, მილს ჰქონა მხედველობაში. 

  Მეორე განმასხვავებელი ნიშანი არის ადამიანის გადაწყვეტილებებში ჩარევის სიმძაფრე: შედარებით ‘მსუბუქი’ ჩარევა, რათა უბიძგონ ადამიანებს აირჩიონ რაიმე ერთი მოქმედება მეორეს ნაცვლად, განსხვავდება ‘ძლიერი’ ან ‘იძულებითი’ მცდელობებისგან- შეუზღუდონ ადამიანებს თავისუფლებები მათთვის არჩევანის უფლების ჩამორთმევით. ალპინისტების დავალდებულება შეიძინონ დაზღვევა, სანამ საშიშ მთაზე ავლენ, პირველი სახის პატენალიზმის მაგალითია; ხოლო სამართლევრივი ძალის გამოყენებით მათი შეჩერება, იძულება, რომ არ ავიდნენ მთაზე- მეორე, იძულებითი პატერნალიზმია.

  Ლიბერტარიანული პატერნალიზმი ხშირად ემხრობა მსუბუქ მიდგომებს. მსუბუქი ბიძგი(Nudge), რომელიც მიმართულია მოქმედების ცვლილებისკენ, მაგრამ არ ითვალისწინებს ნებისმიერი გადაწყვეტილების აკრძალვას. Თუმცა, აუცილებლად აღსანიშნავია, რომ ეს მსუბუქი ბიძგები და ლიბერტარიანული პატერნალიზმი არ არსებობენ ერთ დროსა და სივრცეში. Რადგან, Პირველ რიგში, ზოგიერთი ასეთი მსუბუქი ბიძგი არ არის პატერნალისტური თავისი ბუნებით, ხოლო ლიბერტარიანული პატერნალიზმი კი არ გამორიცხავს უფრო მკაცრი ფორმებსაც. Ეს ყოველივე ნიშნავს იმას, რომ ადამიანების მიზნებში ჩაურევლობის პრინციპი ანიჭებს ამ თეორიას ლიბერტარიანულ თვისებას და არა მისი მიდგომის ‘სიმსუბუქე’. Სხვა სიტყვებით, ლიბერტარიანელი პატერნალისტები არიან Means პატერნალისტები პირველ რიგში და მხოლოდ ამის შემდეგ ‘მსუბუქი’ პატერნალისტები(soft paternalists).

  Როგორ ამართლებენ ლიბერტარიანული პატერნალიზმის დამცველები თავიან შეხედულებებს? Ნაწერების უმრავლესობაში, ამ თეორიების ცნობილ წარმომადგენლებს მოჰყავთ ემპირიულად დამტკიცებული მაგალითები ისეთი ‘ბიძგებისა’(Nudges), რომელთა დაკანონებაც ადამიანთა უმრავლესობისთვის მისაღები იქნებოდა. Მათ თეორიაში უმნიშვნელოვანესია: Welfarist და Inevitability არგუმენტები. 

  Welfarist argument. Ძირითადი კონცეფცია სახელმწიფო ქმედების არის სოციალური დახმარებით მომარაგება, რაც ემსახურება ინდივიდუალური კეთილდღეობის გაერთიანებას და გაუმჯობესებას. Ინდივიდუალური კეთილდღეობა არის ის, რაც ინდივიდის ცხოვრებას უკეთესს გახდიდა. Სხვა სიტყვებით, სახელმწიფომ პატივი უნდა სცეს ადამიანების მიზნებსა და სურვილებს. Თუმცა, მისინფორმაციის თუ ნების სისუსტის გამო, ადამიანები ხშირად ცდებიან საკუთარი მიზნებისკენ მიმავალ გზაზე გამოყენებული საშუალებების კეთილდღეობაში. Რათა გაუმჯობესდეს კეთილდღეობა, სახელმწიფომ Means პატერნალიზმს უნდა მიმართოს.

 Inevitability argument. Სახელმწიფომ უნდა მიიღოს გადაწყვეტილებები, რომლებიც ხშირად ისეთ გავლენას ახდენს სოციალურ გარემოზე, რომ ეს ზემოქმედებს მოქალაქეთა არჩევანზე. Რადგან შეუძლებელია სოციალურ გარემოზე უარის თქმა, აუცილებელი ხდება ‘არჩევანის არქიტექტურის’ ცნების შემოღება. Აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოს მიერ ადამიანის გადაწყვეტილებებზე ზემოქმედება დაშვებადია.

 Ცნობილი მაგალითი არჩევანის არქიტექტურისა არის ‘კაფეტერიის საქმე’. Წარმოვიდგინოთ კაფეტერიის მენეჯერი, რომელიც თვითონ გადაწყვეტს როგორ იქნება საჭმელი წარმოდგენილი და დალაგებული კაფეტერიაში. Თუკი მომხმარებელმა უნდა ჩაუაროს სალათის დახლს, სანამ ბურგერის დახლამდე მივა, უფრო დიდი შანსი იქნება იმის, რომ იგი სალათს შეიძენს. Ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ ჯერ ბურგერს დაინახავს, ალბათ, მას იყიდის. 

 Ლიბერტარიანელი პატერნალისტები ამტკიცებენ, რომ ასეთ შემთხვევებში, უკეთესი არჩევანის გაკეთებისთვის ხელშეწყობა, მსუბუქი ბიძგის მიცემა, სრულიად დაშვებულია. Ადამიანის ქცევის ცვლილება წინასწარ განჭვრეტადი მიმართულებით, რომელიმე ალტერნატივის აკრძალვის ან მნიშვნელოვანი სტიმულატორული ცვლილებების გარეშე -მათი თეორიის ძირითადი პრინციპია.

  Არჩევანის არქიტექტურა გარდაუვალია, ხოლო სახელმწიფო ყოველთვის ზემოქმედებს ინდივიდთა გადაწყვეტილებებზე - ნებსით ან უნებლიეთ.რა თქმა უნდა, Მხოლოდ შორსმჭვრეტელობა ვერ იქნება პატერნალიზმის გამამრთლებელი, Თუმცა, თუკი ვთანხმდებით, რომ სახელმწიფოს როლი გულისხმობს მოქალაქეთა კეთილდღეობით მომარაგებას, და თუკი ეს შეიძლება გაუმჯობესდეს პატერნალისტური მიდგომებით, ამ შემთხვევაში ‘გარდაუვალობის(Inevitability) არგუმენტი’ გულისხმობს პატერნალისტური ჩარევების  აუცილებლობას სახელმწიფოსა და ინდივიდის ურთიერთობაში. Სხვა სიტყვებით, თუ ჩვენ ვიღებთ გარდაუვალობის არგუმეტს, როდესაც ის გაერთიანებულია ადამიანთა კეთილდღეობასთან, მაშინ შესაძლოა იმის მტკიცება, რომ ცდებიან ისინი, ვინც გამორიცხავენ ადამიანების არჩევანზე ზემოქმედებას მათი კეთილდღეობის გასაუმჯობესებლად. რა თქმა უნდა, მანამ, სანამ ამ კეთილდღეობაში ვგულისხმობთ ადამიანთა საკუთარ იდეებს იმაზე, თუ რა არის მათთვის სასიკეთო და რა არის მათი საბოლოო მიზანი.

სახელმწიფო-ადამიანი-ეკლესია

სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობა, რომელიც ყოველთვის უეჭველად აისახება მოქალაქეებზე, აქტუალური იყო ნეტარი ავგუსტინეს მოღვაწეობისას (354-430) და აქტუალურია ახლაც. ალბათ, ამის განმაპირობებელი ის მუდმივი ფარული კონკურენციაა, რომელიც ამ ორ ინსტიტუციას შორის არსებობს- რომელი მათგანი მოახდენს მეტ გავლენას მოქალაქეებზე, რომელი მათგანის მიერ დასახული გეგმებია სწორი, რომელი მათგანის მიერ მიზნის მისაღწევად გამოყენებული საშუალებებია გამართლებული- სწორედ მსგავს საკითხებში არსებობს დაპირისპირება. ამ წინააღმდეგობის და მისი გადაწყვეტის შესახებ წერს ნეტარი ავგუსტინე წიგნში “The City of God”. მისი მოსაზრებით, სახელმწიფო შექმნილია ღმერთის მიერ როგორც სადამსჯელო და მოსანანიებელი ინსტიტუცია. თავდაპირველად, სანამ სიხარბე და განდიდების სურვილი იმარჯვებდა მათზე, ადამიანები უცოდველები იყვნენ, თუმცა მათ ღმერთის ნება უარყვეს. ღმერთმა შექმნა სახელმწიფო, რათა ცოდვის გზაზე დამდგარ ადამიანებს გამოსწორების გზა ეპოვათ, მან მოავლინა მმართველი, რომელიც ადამიანებზე იბატონებდა და დასჯიდა მათ- სწორედ ამ ადგილს ეწოდა „City of Earth”. გარდა ამისა, ღმერთმა შექმნა „City of Heaven”, რომელშიც დედამიწის ქალაქში მყოფი პირად ინტერესებზე ორიენტირებული ადამიანებისგან განსხვავებით, არიან ანგელოზები. ნეტარი ავგუსტინეს მიხედვით, ეკლესია ღმერთის ერთადერთი წარმომადგენელია ამქვეყნიურ სამყაროში, სახელმწიფოს მმართველს ამის გამო არ აქვს უფლება, რომ ეკლესიის რჩევასა და მოწოდებას თავი აარიდოს. მეფე ღმერთის მიერ ცოდვილთა დასასჯელად მოვლენილი ადამიანია, რომელიც პასუხისმგებელი მხოლოდ ღმერთის წინაშეა. უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, ამ წარმოდგენით, სახელმწიფოსა და მის მმართველებს ეკლესიის მიღმა არსებობის უფლება არ აქვთ.  მმართველმა უნდა დაიცვას ეკლესია და არასდროს დააყენოს რაიმე სხვა სულიერ საკთხებზე მაღლა, ხოლო მოქალაქეებს უფლება აქვთ შეეწინააღმდეგონ სახელმწიფო მმართველობას, თუკი ის კონფლიქტშია ეკლესიასთან.

ცხადია, ქრისტიანი თეოლოგისა და ფილოსოფოსისგან მოულოდნელი არ არის მსგავსი შეხედულება ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის შესახებ, თუმცა, უცნაური ისაა, რომ ადამიანთა საკმაოდ დიდ ნაწილს დღემდე მიაჩნია სახელმწიფოსა და ეკლესიის ასეთი თანაარსებობა საჭიროებად. მაგრამ სად არის მსგავს მიდგომაში ადამიანის როლი? რელიგიათა დიდი უმრავლესობა მორწმუნეებს ისეთი ღირებულებების დაცვისკენ მოუწოდებს, რომლებიც, ერთი შეხედვით, მთელი საზოგადოებისთვის სასურველი უნდა იყოს, თუმცა ეს არ გამორიცხავს აუცილებლობას, რომ სახელმწიფოში უნდა არსებობდეს ნეიტრალური, ყველა ადამიანის მიმართ მიუკერძოებელი ძალა. განსხვავებას ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის განიხილავს ჯონ ლოკიც, რომელიც ამბობს, რომ პოლიტიკა და რელიგია ყოველდღიურ ცხოვრებაში ნებისმიერი მოქალაქის ცხოვრებაში თანაარსებობს, თუმცა იგივე არ უნდა ეხებოდეს ეკლესიასა და სახელმწიფოს. ჯონ ლოკი ერთ  საკითხს წამოჭრის: თუკი აუცილებელი იქნება სახელმწიფომ რელიგიით იხელმძღვანელოს, როგორ აირჩევა მსოფლიოში არსებული მრავალი რელიგიიდან რომელი უნდა იყოს ეს? ამ კითხვითაც ცხადი ხდება, რომ ნეტარი ავგუსტინეს მიდგომა შეუძლებელია ნებისმიერ დროს ნებისმიერ სახელმწიფოსთან მიმართებით იყოს გამოსადეგი. ზოგადად, შესაძლებელია არსებობდეს იდეა, რომელიც მართლაც შექმქმნელის გულწრფელ რწმენას ეფუძნება და თავიდანვე მიზნად არ ისახავს რაიმე ტიპის უთანასწორობის შექმნას, თუმცა რომელიმე რელიგიისთვის სახელმწიფოს მხრიდან უპირატესობის მინიჭება მომენტალურად გულისხმობს ადამიანების ორად დაყოფასაც - მორწმუნეები და დანარჩენი. თუ ადამიანები თანხმდებიან იმაზე, რომ სახელმწიფო მმართველობა ჩვენ მიერ თავისუფლებების შეთანხმებულად დათმობა და გარკვეული ძალისთვის გადაცემაა იმისთვის, რომ თავი უსაფრთხოდ ვიგრძნოთ, მაშინ დაუშვებელია სახელმწიფომ არაპროპორციულად გადაანაწილოს ჩვენი „თავისუფლებები“.

ადამიანს ყოველთვის შემოექმნება სახელმწიფო

ადამიანის ბუნება ყოველთვის ცდილობს სამყაროში იპოვოს რაღაც სახის კანონზომიერება, როდესაც ამ კანონზომიერებას ვერ მიაგნებს იწყებს მცდელობას შექმნას სისტემა, რომელიც შეეცდება სამყარო თავის ფარგლებში მოაქციოს ყველაფერი დააკანონოს და წესრიგი შექმნას, რადგან ქაოსისს შიში აქვს ადამიანს. ბევრჯერ მიფიქრია, თუ რა მოხდებოდა იმ შემთხვევაში თუკი სახელმწიფოს კონცეფცია არ იარსებებდა და ადამიანები განვითარების იმ დონიდან დაიწყებდნენ არსებობას რა დონეზეც ახლა, თანამედროვე დროშ ვართ. ეს აზრი იქიდან გამომდინარე გამიჩნდა, რომ ვხვდები სახელმწიფოს არსებობისა და მთავრობის არსებობის კულტურა ღრმად არის ადამიანის გონებაშ ჩამჯდარი და მის გარეშე საზოგადოების არსებობის იდეაც კი შემზარავად ჟღერს ხლახის უმეტესობისათვის, თითქოს შეუძლებელი იქნებოდა მეზობელს ნორმალურად დალაპარაკებოდი, თუკი არ გეცოდინებოდა, რომ სახელმწიფოს კონსტიტუცია და მისი აღმასრულებლები შენ, შენს მეზობელსა და თქვენს საუბარსაც კი თვალყურს ადევნებს და რაც მთავარია, იცავს. ამ ყველაფერზე ფიქრისას გამახსენდა, რომ დღესდღეობითაც არსებობენ სახელმწიფოსა და მთავრობის იდეის მოწინააღმდეგეები, ანარქისტები ხომ სწორედ ამ კატეგორიას მიეკუთვნებიან. ამ ყველაფერზე მახსენდება ერთ-ერთი საინტერესო პლატფორმა, რომელიც არც ისე დიდი ხანია, რაც შეიქმნა. პოპულარული ვიდეო თამაშის „მაინქრაფთის“ ერთ-ერთ მრავალმოთამაშიან სერვერზე, რომელიც ცნობილია „dream smp”_ს სახელით, მოთამაშეები იწყებენ თამაშს განვითარების ნულოვანი დონიდან. დროთა განმავლობაში მათ უნდა შექმნან იარაღები, რომლებსაც გმაოიყენებენ განვითარების ახალი დონეების მისაღწევად. ჩემთვის საინტერესოა ის, რომ ამ სერვერზე ხალხმა მოინდომა და შექმნა კიდევაც სხვადასხვა სახელმწიფოები. ეს სერვერი დაახლოებით ნახევარი წელია, რაც არსებობს და ამ მცირე დროში სერვერზე უკვე არაერთი მმართველობის ფორმა ვიხილეთ, კომუნიზმი, მონარქია, კონსტიტუციური-მონარქია, დემოკრატიული მმართველობა, ანარქო-კაპიტალიზმი, ტირანია და ა.შ. სულ რაღაც 6 თვეში ადამიანებმა მოახერხეს და მაინც შექმნეს სახელმწიფოები და ვფიქრობ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ჩვნეი ისტორიისაგან განსხვავებით, რომელიც გვიჩვენებს, რომს ახელმწიფოების ჩამოყალიბების მთავარი აქსელერატორი იყო თვითგადარჩენა, ამ შემთხვევაში მიზანიც და მიზეზიც, თუ რატომ მოინდომეს ადამიანებმა სახელმწიფოების ჩამოყალიბება არის ძალაუფლება. ძალაუფლებისაკენ სწრაფვამ განაპირობა ის, რომ შექმნილიყო სახელმწიფოები. ადამიანებს მოუნდათ ჰქონოდათ სხვა ადამიანებზე კონტროლი, უნდოდათ, რომ სამყაროში კანონს ფასი ჰქონოდა, რათა საზოგადოებაში წესრიგს დაესადგურებინა, თუმცა სინამდვილეში ამ ყველაფერმა ქაოსი გმაოიწვია, რადგან სერვერზე არსებობდნენ ანარქიის მომხრენიც, სამაგალითო ანარქისტი კი ტექნობლეიდია. ის არის მაგალით იმისა, თუ როგორ შეიძლება თანამედროვე ადამიანის აზროვნებიდან სრულიად გავაქროთ სახელმწიფოს იდეა.

მე მიმაჩნია, რომ ადამიანის ადგილი არის სახელმწიფოში და სახელმწიფო ყოველთვის შექიმნება იქ სადაც ადამიანები მივლენ, რადგან ყოველთვის გამოჩნდება ვიღაც ერთი, რომელსაც მოუნდება ძალაუფლება, რომელსაც მოუნდება წესრიგი და ამ წესრიგის კონტროლი. მაშასადამე ადამიანს ყოველთვის შემოექმნება სახელმწიფო.

თვითმმართველობისა და თავისუფლების კავშირი

თავისუფლების და თვითმმართველობის კავშირის სხვადასხვანაირი გაგება არსებობს. სახელმწიფოს მხრიდან, ვფიქრობ, თავისუფლება ერთგვარად თვითმმართველობის შედეგია, ადამიანი თვითონ აკონტროლებს საკუთარ თავს, ბედს, ასევე იმ გადაწყვეტილებების მონაწილეა, რომელიც მასთან დაკავშირებულ საკითხებსაც არეგულირებს. 

ვფიქრობ, საჭიროა უკეთ განვიხილოთ რესპუბლიკანიზმი და მის მიერ აღქმული თავისუფლება. ის რამდენიმე სახედ იყოფა - ზოგიერთი ვერსიით თვითმმართველობასა და თავისუფლებას შორის იდეური კავშირი არებობს და ისინი მჭიდროდ არიან გადაჯაჭვული, თავისუფლება კი თვითმმართველობაზეა დამოკიდებული. ძველ დროში კი ეს ყველაფერი უფრო მძაფრად და დასანახად იყო გამოხატული. მაგალითად, სამოქალაქო სათნოება და თვითმმართველობა, ანუ პოლიტიკური მონაწილეობა პირდაპირ წარმოადგენდა თავისუფლების შინაარსს. ჩვენ თავისუფლები ვართ იმდენად, რამდენადაც ეს საერთო სიკეთესთანაა დაკავშირებული. რესპუბლიკური იდეალი სხვა ვერიები სამოქალაქო სათნოებას სხვაგვარად უყურებს, ისე ხედავს, როგორც თავისუფლების ინსტრუმენტს. აქედან შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენი მიზნები, გეგმები და მათი შესრულება ჩვენი პოლიტიკური საზოგადოების თავისუფლების შენარჩუნებაზეა დამოკიდებული. 

აღსანიშნავია ისიც, თუ როგორ განიხილავს ლიბერალიზმი თავისუფლებასა და თვითმმართველობას შორის კავშირს. ადამიანი თავისუფალია, იმდენად, რამდენადაც არის იმ უფლებები მატარებელი, რომლებიც უზრუნველყოფს იმუნიტეტს უმრავლესობის გადაწყვეტილებებისგან. ლიბერალიზმის გაგებით თავისუფლება შემთხვევით არის დაკავშირებული თვითმმართველობასთან. თავისუფლება არის ადამიანების ინტერესების განხორციელება, ამის შესაძლებლობა. 

თავისუფლების გაგებათან დაკავშირებით, ვფიქრობ, ორი მნიშვნელოვანი საკითხის განხილვა აუცილებელია. ლიბერალიზმსა და რესპუბლიკანიზმს შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განსხვავება არის ის, რომ ლიბერალი მოქალაქეებთან ურთიერთობისას ეძებს სამართლიანობის პრინციპებს, ცდილობს სამართლიანად მოექცეს ყველა ადამიანს. რესპუბლიკელი კი უფრო მეტად ორიენტირებულია თვითმმართველობის შექმნაზე მოქალაქეების მიერ, ის ეძებს ამის განხორციელებისთვის შესაფერის პირობებსა და პოლიტიკურ ფორმებს. ვფიქრობ, საინტერესოა იმის განხილვაც, თუ როგორ უყურებ თითოეული ტრადიცია ერთმანეთის შეხედულებებსა და ნაკლოვანებებს. ლიბერალიზმის მიხედვით ამხელა აქცენტი თვითვმმართველობაზე ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებას ერთგვარად დაუცველს ხდის უმრავლესობისგან, ზღუდავს მას. ასევე მოქალაქეების პირად სივრცეში შეჭრამ შეიძლება გამოიწვიოს ჩაგვრა ან მათი თავისუფლების შეზღუდვა. ამის საპირისპიროდ, რესპუბლიკელები თვლიან, რომ უფლებამოსილების დაკარგვა სწორედ მოქალაქეების პირველ ადგილას დაყენება და მათ უპირველეს ღირებულებად გამოყვანაა. 

რატომ თანხმდებიან ადამიანები დათმონ საკუთარი ბუნებითი, შეუზღუდავი თავისუფლება და იცხოვრონ გარკვეული წესებით?

წარმოიდგინეთ სამყარო წესების გარეშე. არაფერია არალეგალური, ამორალური და ყველა ადამიანს გააჩნია აბსოლუტური თავისუფლება.  შეიძლება ეს სიტუაცია, როგორც უტოპია ისე ჟღერდეს, მაგრამ 17-ე საუკუნის ბრიტანელი ფილოსოფოსის- თომას ჰობსი სიტუაციას, სადაც არ არის წესები, რომლებიც განაგებენ ქმედებებს უწოდებს ბუნებით მდგომარეობას და მსგავს სიცოცხელს აღწერს, როგორც მარტოსულ, ღარიბ, უსიამოვნო, ბრუტალურ და მოკლე ხნიანს. სამყარო, სადაც აკეთებ იმას, რაც გინდა სასურველად ჟღერს, სანამ გავაანალიზებთ იმ ფაქტს, რომ როგორც ჩვენ ვართ სრულიან თავისუფალი წესებისგან, ასევე არიან სხვებიც. ვხვდებით, რომ გვაქვს უსაღვრო თავისუფლება, მაგრამ არ გვაქვს უსაფრთხოება. თუნდაც იყო ფიზიკურად ყველა ძლიერი, მაინც არ გაქვს გარანტია, რომ შენი სიცოცხლე დაცულია, რადგან მუდმივალ იარსებებს საფრთხე, რომ სხვები შენ წინააღმდეგ გაერთიანდებიან. ესეიგი მსგავსი ცხოვრების სისტემა- ანტისისტება, წესრიგისა და კანონების გარეშე- არც ისე სასურველ ცხოვრების გზად შეგვიძლია ვაღიაროთ. ჰობსიც ამბობს, რომ რაციონალურად მოაზროვნე ადამიანი მივიდა ლოგიკური მსჯელობით დასკვამდე, რომ სისტემა უნდა შეცვლილიყო. მათ საკუთარი ბუნებრივი თავისუფლება გარკვეულწილად დათმეს უსაფრთხოებისთვის და საბოლოოდ მივიღეთ ცივილური საზოგადოება. ეს კონტრაქტი ერთგვარი გასაღები იყო ქაოსისგან თავის დასაღწევად. 

ჰობსის არ ფიქრობდა, რომ ადამიანში არსებობს რაიმე ღრმა მორალური კანონი, იქნება ეს ღვთიური, სამყაროს განონზომიერებებთან ჰარმონიული თუ ა. შ. მისთის მორალი არ წარმოადგენდა ბუნებრივს და თანდაყოლილს, არამედ მოაზროვნე ადამიანების მიერ შექმნილ წესებს, მათთვის სასურველი ცხოვრების მისაღწევად. ისინი აანალიზებენ, რომ მეტ სარგებელს მიიღებენ ერთიანი ძალებით, შეთანხმებითა და წესრიგით, რის გამოც ირჩევენ იცხოვრონ კონტრაქტის პირობებში, მაგრამ, მეორე მხრვ, ჩვენ ასევე გვიწევს ცხოვრება გარკვეული წესების ქვეშ, რომლებსაც არასდროს დავთანხმებივართ. 

მაგალითად, თუ ჩვენ საგზაო პოლიციას, რომელიც სიჩქარის გადაჭარბებისთვის დაგვაჯარიმებს, ვეტყვით, რომ არასდროს დავთანხმებივარ სიჩქარის შეზღუდვის კანონს, დარწმუნებულები უნდა ვიყოთ, რომ ჯარიმას მაინც ვერ ავცდებით.  

ერთი შეხედვით, მსგავსი შემთხვევები შესაძლოა უსამართლოდ მოგვეჩვენოს, მაგრამ ჰობსის მომხრეთა მიხედვით ეს ასე არ არის. ჩვენ არ უნდა დაგვავიწყდეს ის უამრავი ბენეფიტი, რომლითაც სისტემის წყალობით ვსარგებლობთ. ამ შემთხვევაში, თუნდაც ის მოვლენა, რომ მანქანით გადაადგილებისას საფრთხის ალბათობა მინიმუმამდეა დაყვანილი.

ესეიგი უფლება მოითხოვს მოვალეობას, ჰობსის მიხედვით-ადამიანები სარგებლობენ თანაცხოვრებისგან, იღებენ ბენეფიტებს, მაგრამ ასევე ისინი უნდა ელოდონ გარკვეული საზღაურის გაღებას. მაგალითად, ჩვენ ვიხდით გადასახადებს, ჯარიმებს, როდესაც ვარღვევთ წინასწარ, კონტრაქტით შეთანხმებულ წესებსა და კანონებს, თუნდაც არ ვეთანხმებოდეთ მათ. 

იმისთვის, რომ გადავურჩეთ „ომს ყველა ყველას წინააღმდეგ“ და შევძლოთ მშვიდობიანი თანაცხოვრება და თანამშრომლობა ვთმობთ ჩვენივე ნებით კონკრეტულ უფლებებს, მაგრამ ამის საპირისპიროდ, ჩვენ გვაქვს განვითარების საშუალება, კერძო საკუთრების ქონის, შენარჩუნების გარანტია, უსაფრთხოება, წესრიგი და ა.შ. 

არისტოტელე და დემოკრატია

არისტოტელეს აზრით, ყოველ სახელმწიფოში არსებობს მოქალაქეთა  სამგვარი დაყოფა: ძალიან მდიდრები, ძალიან ღარიბები და მათ შორის მყოფნი. ანუ ადამიანები, რომლებსაც საშუალო ქონება გააჩნიათ და საშუალო ფენას მიეკუთვნებიან. ავტორი ამბობს, რომ აქედან რომელიმე ნაწილის სიჭარბემ შეიძლება სახელმწიფოში სხვადასხვა წყობა ჩამოაყალიბოს - მოუტანოს სარგებელი ქვეყანას ან პირიქით, დააზიანოს იგი. საინტერესოა ისიც, რომ არისტოტელე დემოკრატიის შექმნის და ერთგვარად გაბატონების ერთადერთ გზად ადამიანებში საშუალო ფენის სიჭარბეს ხედავს.

ძალიან მდიდარ ადამიანებს სხვისი ქონების არ შურთ, არც არაფერს მოელიან ვინმესგან. მათგან განსხვავებით ღარიბები ელიან გამორჩენას მდიდარი, მათზე ძლიერი ფენისგან, ხოლო ერთადერთი ნეიტრალური ნაწილი სახელმწიფოში საშუალო ფენა გამოდის, რომელიც არც მოელის არაფერს სხვისგან და არც მისგან მოელიან რაიმეს. ღარიბი ადამიანების სიჭარბემ , არისტოტელეს მიხედვით, შეიძლება, ქვეყანაში აჯანყებები გამოიწვიოს, ხოლო მდიდარმა ფენამ შეიძლება, ტირანია წარმოშვას. სწორედ ამგვარი მოსალოდნელობების გამო საშუალო ფენის დომინაცია ადამიანებში ყველაზე სასურველია და სახელმწიფოს უფრო მეტ სარგებელსაც მოუტანს, ყველაზე მინიმუმ, ისე არ დააზიანებს, როგორც ზემოთ ჩამოთვლილ ორ ნაწილს შეუძლია ეს.

არის თუ არა დემოკრატია ქვეყანაში ყველაზე სასურველი მდგომარეობა? არისტოტელეს მსჯელობას თუ გავყვებით, გამოვა, რომ დიახ, ნამდვილად ყველაზე სასურველია, რადგან ყოველგვარი უკიდურესობა ზარალამდე მიგვიყვანს, ხოლო დემოკრატია და ზომიერება ქვეყანაში მხოლოდ საშუალო ფენის დომინაციით მიიღწევა.

ქვეყანაში საშუალო კლასის გაბატონებით ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მოქალაქეებს გააჩნიათ საშუალო, თუმცა საკმარისი რესურსი, ქონება იმისთვის, რომ იარსებონ და ამგვარი სახელმწიფო დაზღვეული იქნება ტირანიისა და ოლიგარქიისგან.  შეიძლება ითქვას, რომ არისტოტელეს ამგვარი მსჯელობა და აზრი, რომ ზომიერი მდგომარეობა ქვეყანაში უმჯობესია, ერთი შეხედვით სოციალიზმსაც უახლოვდება, რადგან იგი თავისი მსჯელობით ცდილობს, თავიდან აიცილოს აჯანყებები, ხალხის გამოსვლები, მეტის მოთხოვნა და ყველაფერი ის, რაც შეიძლება, დანარჩენი ორი საზოგადოების არსებობას მოჰყვეს. ალბათ, სასურველი არაა, რომ ადამიანები გაჭირვებაში და მუდმივ დაპირისპირებაში ცხოვრობდნენ, მაგრამ ეს მათი არჩევანი იქნება და ყოველგვარ მდგომარეობაზე პასუხისმგებელნი თავად იქნებიან. შესაძლოა, ამგვარ საზოგადოებას(ღარიბი და მდიდარი ფენის სიჭარბეს) ადამიანთა შორის ჯანსაღი კონკურენციაც კი მოჰყვეს  და მათ მეტი სტიმული გაუჩნდეთ, რომ უკეთეს პირობებში იცხოვრონ. კანტის თეორიას თუ გავყვებით, ადამიანი რაციონალური არსებაა და მან ყოველთვის იცის, რა სურს. ამ მსჯელობით სრულიად გამართლებული იქნება ისიც, რომ საზოგადოებამ თავად დაამყაროს წონასწორობა საზოგადოებრივ ფენებს შორის ან სულაც მოსპოს იერარქიები, რომლებსაც დაპირისპირებამდე მიჰყავს იგი.

მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლებელია, ადამიანის ბუნებასა და გონებას მივენდოთ და იმედი გვქონდეს, რომ იგი თავად შეძლებს ტირანიის დამხობას და დემოკრატიის დამყარებას, ვფიქრობ, არისტოტელეს მსჯელობა არც თუ ისე ურიგოა, რადგან საშუალო ფენის ადამიანებისგან დაკომლექტებული დემოკრატიის დამყარებით, ადამიანებს უფრო მეტი სტიმული ექნებათ, რომ ერთმანეთს დახმარების ხელი გაუწოდონ, რათა ქვეყანაში არსებული სიმშვიდე და ზომიერება შეინარჩუნონ.  გადაჭარბებული სიმდიდრეს შეუძლია, დაჯაბნოს სიღარიბე და ღარიბი ადამიანებისათვის აღარ იქმნებოდეს ცხოვრებისთვის საჭირო პირობები, ხოლო ღარიბთა სიჭარბემ შეიძლება, უკიდურესად მწვავე შიდა დაპირისპირებამდე მიგვიყვანოს.

არსებული განსხვავებული შეხედულებების მიუხედავად, რა ჯობს - ჯანსაღი დაპირისპირება და უკეთესობისთვის ბრძოლა, თუ უკვე გამზადებული,  უმოძრაო მშვიდობა და ზომიერება?

სტრატიფიკაცია

სტრატიფიკაცია 

სტრატიფიკაცია ადამიანთა შორის არსებული სტრუქტურული უთანასწორობაა. საზოგადოება შედგება სხვადასხვა იერარქიული შრისაგან. ზედაპირზე განსაკუთრებით პატივსაცემნი, ძირში კი ნაკლებად პრივილეგირებულნი ექცევიან. სახელმწიფოს შიგნით ინდივიდების სტრატიფიცერიბის განმაპირობებელი ფაქტორი, სხვადასხვა მახასიათებლის ქონა, ან უქონლობა, შეიძლება გახდეს. ძირითად შემთხვევაში კი ეს უკანასკნელი სიმდიდრის, კაპიტალის ფლობას უკავშირდება. ამის მიხედვით, ვხვდებით სტრატიფიკაციის სხვაასხვა სისტემას: მონობა, კასტა, წოდება, კლასი. 

            არისტოტელე “პოლიტიკაში” აღნიშნავს, რომ ყოველი სახელმწიფო სამი ნაწილისაგან შედგება: ძალიან მდიდრები, ძალიან ღარიბები და მესამე - მათ შუა მყოფი. საყოველთაო აღიარებით, ზომიერება და შუალედი არის საუკეთესო მდგომარეობა. შესაბამისად, ქონებაშიც საუკეთესო უნდა იყოს საშუალო ქონება. ძალიან მდიდრები, არისტოტელეს აზრით, ხდებიან “უფრო მეტად თავხედები და უზნეონი”, ძალიან ღარიბები კი “ბოროტმოქმედნი და წვრილმანი უზნეონი”. პირველები უსამართლობას თავხედობის გამო სჩადიან, მეორენი კი ბოროტი თვისების გამო. არისტოტელე ასკვნის, რომ ორივე მათგანი ზედმეტად საზიანოა სახელმწიფოსთვის. მათ, ვისაც ძალაუფლება აქვთ და ზედმეტ ფუფუნებაში იმყოფებიან, არც სურთ დაემორჩილონ ხელმძღვანელობას და არც რაიმე სახის წარმოდგენა აქვთ ამაზე. მეორენი კი, დიდი გაჭირვების გამო ძალიან დამცირებულები არიან და აქედან გამომდინარე, არც ხელმძღვანელობა იციან და არც ქვეშევდომობა. მათთვის მხოლოდ მონური მორჩილებაა ცნობილი. სწორედ ეს უკანასკნელი წარმოადგენს მონებისა და ბატონებისგან შემდგარი სახელმწიფოს საფუძველს. 

            უკიდურეს სიმდიდრესა და სიღარიბეს პრობლემად მიიჩნევს პლატონიც. “სახელმწიფოში” იგი ამ უკანასკნელს უმაქნისობის განმაპირობებელ ფაქტორად განიხილავს. სიმდიდრეც და სიღარიბეც უარყოფითად მოქმედებს მუშაზე. თუ გამდიდრდა, აღარ ეცდება, რომ საკუთარ პროფესიას უკეთ დაეუფლოს. სიღარიბის შემთხვევაში კი, ვერ იყიდის იარაღებს და შესაბამისად, ვერც მუშაობას შეძლებს. ამიტომ სიმდიდრემ, რომელიც პლატონის აზრით, მცონარების, უქნარობისა და ახალ სიბიწეთა სათავეა და სიღარიბემ, რომელიც სიმდაბლისა და ბოროტმოქმედების საწყისია, სახელმწიფოში არ უნდა შემოაღწიოს. სოკრატე ამბობს, რომ საჭიროების შემთხვევაში, ასეთ სახელმწიფოს არც ბრძოლა გაუჭირდება. ათლეტები მარტივად დაამარცხებენ ზონზროხ მდიდრებს და დადებენ შეთანხმებას სხვა მდიდარ ქვეყანასთან იმ პირობით, რომ ნადავლი მთლიანად ამ უკანასკნელს დარჩება, ვინაიდან ოქრო-ვერცხლი მათთვის პრიორიტეტს არ წარმოადგენს. ასე დაამარცხებენ მტერს. 

            ქონებრივი უთანასწორობა წარმოადგენს დაპირისპირებისა და ბრძოლის საფუძველს კარლ მარქსის აზრითაც, რომელიც ისტორიას კლასთა შორის დაპირისპირების ჭრილში განიხილავს. შესაბამისად, მივდივართ დასკვნამდე, რომ იდეალურ სახელმწიფოში უნდა ჭარბობდეს საშუალო ფენა. “უდიდესი ბედნიერებაა, როდესაც მოქალაქეებს აქვთ საშუალო, მაგრამ საკმარისი ქონება. იქ კი, სადაც ერთ მხარეს აქვს ძალიან ბევრი, მეორეს კი არაფერი, წარმოიშობა ან უკიდურესი დემოკრატია, ან სუფთა სახის ოლიგარქია, ანდა ტირანია…” - ამბობს არისტოტელე. სახელმწიფოთა უმრავლესობა ან დემოკრატიულია, ან ოლიგარქიული, რადგან უმეტეს შემთხვევაში, საშუალო კლასი წარმოადგენს უმცირესობას, რის გამოც იმარჯვებს რომელიმე უკიდურესი მხარე, ხან მდიდრები, ხან ღარიბები, რომლებიც სახელმწიფოს საკუთარი სურვილების მიხედვით განაგებენ. მათ შორის მუდმივი დაპირისპირების შედეგად, ვერ იქმნება თანასწორუფლებიანი მოქალაქეებისგან შემდგარი სახელმწიფო. 

            როგორც ზემოთ აღნიშნული მსჯელობიდან მივედით, იდეალურ შემთხვევაში მოქალაქეების უმეტესობა საშუალო ფენაში უნდა იყოს გაერთიანებული. ამის გათვალისწინებით, რამდენად მართებული იქნება ქონებრივი ცენზის დაწესება და არსებობის მაქსიმუმისა და მინიმუმის შემოღება? თუკი ჩვენთვის პრიორიტეტულია უმრავლესობისათვის სასარგებლო სისტემის შექმნა, განვიხილოთ აღნიშნული იდეა უტილიტარიზმის კონტქეტსტში, რომელიც საერთო კეთილდღეობის მაქსიმიზაციას ისახავს მიზნად. ქონების მაქსიმუმის დაწესების შემთხვევაში, ადამიანები საკუთარ პოტენციალს ბოლომდე არ გამოავლენენ, რადგან მათ ამის მოტივაცია არ გააჩნიათ. ისინი არ გააკეთებენ იმაზე მეტს, ვიდრე დაწესებული მაქსიმუმის შესაბამისი შრომა მოითხოვს. რაც შეეხება მინიმალურ ზღვარს, თუკი ნებისმიერ ადამიანს მივცემთ საარსებო მინიმუმს, ამან შესაძლოა კვლავ გამოიწვიოს მათი დემოტივაცია და დაკმაყოფილდნენ აღნიშნულით. შედეგად მივიღებთ საერთო კეთილდღეობის შემცირებულ დონეს. ასე რომ, ეს არ წარმოადგენს პრობლემის გადაჭრის საუკეთესო საშუალებას. 

ჯეიმს დევისის აზრით, პროტესტს აბსოლუტური დეპრივაცია კი არ იწვევს, არამედ შედარებითი დეპრივაცია, წინააღმდეგობა იმ ცხოვრებას შორის, რომელსაც ადამიანები იძულებულნი არიან მიყვნენ და იმას შორის, რისი განხორციელებაც მათ რეალისტურად მიაჩნიათ. შესაბამისად, პროგრესისაკენ სწრაფვა სწორედ ისეთი სახელმწიფოსთვისაა დამახასიათებელი, რომელიც დაკომპლექტებულია საშუალო ფენისაგან და არა უქონელი მონებისაგან. მიზანს წარმოადგენს პირობების გაუმჯობესება, თუმცა როგორც კი კლასობივი მიმოცვლის შედეგად მივალთ დისბალანსამდე და საშაულო კლასი აღარ იქნება უმრავლესობაში, კვლავ დავუბრუნდებით საწყის წერტილს. 

ფაზლის პატარა დიდი ნაწილი

როდესაც საუბარია სახელმწიფოსა და ადამიანზე, ვხედავთ, რომ უმეტესად ადამიანს წარმოაჩენენ, როგორც სახელმწიფოს ნაწილს, ლაპარაკობენ იმაზე, რომ ადამიანი ერთი დიდი მანქანის შემადგენელი ნაწილია და ასეთი პატარა ნაწილებით იქმნება დიდი რამ - სახელმწიფო. ეს „მანქანა“ უფრო მნიშვნელოვანია ვიდრე მისი შემადგენელი ნაწილები და პრიორიტეტული მხოლოდ ისაა. საინტერესოა თუ ამ აზრს შემოვატრიალებთ.

ვთქვათ ასეთი რამ, სახელმწიფო დგას თავში და ჩვენ, როგორც პიროვნებამ მას ჩვენი ქმედებით მხოლოდ საუკეთესო შედეგები უნდა მოვუტანოთ და მის კეთილდღეობაზე ვიზრუნოთ. დასაწყისში უნდა განვსაზღვროთ თუ რა არის სახელმწიფოსთვის კარგი შედეგი. ეს მასში მცხოვრები ხალხის კეთილდღეობა თუ არის, მაშინ რატომ ვაყენებთ მთავარ ბენეფიციარს სახელმწიფოზე ქვევით და რატომ ვამბობთ, რომ სახელმწიფო არის უფრო მნიშვნელოვანი. თუ ჩვენ განვსაზღვრავთ სახელმწიფოს კეთილდღეობას ექსპანსიის სიდიდით, ეკონომიკური ზრდითა და სხვა თვლადი ერთეულებით, გამოვა, რომ დასაწყისში ნახსენებ „მანქანას“ ბრჭყალები საერთოდ არ დაჭირდება. ამ შემთხვევაში იდეალური გარემო, სადაც ჩვენი ქმედებები გამოიღებენ საუკეთესო შედეგს და დაიხარჯებიან სახელმწიფოს კეთილდღეობაზე, არის დიდი ქარხანა, სადაც ყველაფერი იქნება საერთო, გაქრება საჭიროება მატერიალური კეთილდღეობისკენ სწრაფვა, რადგან ყველას ერთი მიზანი გაუჩნდება, მეტი არაფერი, მხოლოდ სახელმწიფოს კეთილდღეობა. ყველას ექნება გამოყოფილი ფუნქცია და ყოველი წამი მხოლოდ სახელმწიფოსთვის დაიხარჯება. იქიდან დავიწყოთ, რომ ხალხის ასეთი პოლარიზაცია, ვისაც ინდივიდუალიზმის აღქმა გააჩნია, ყველაზე საშინელი დასჯა იქნება. გაქრება ისეთი დარგები, როგორიცაა ხელოვნება, პოეზია, ლიტერატურა, რადგან სახელმწიფოს კეთილდღეობისთვის ის სარგებელს არ წარმოადგენს და რაც მთავარია მსგავსი მაგალითი ისტორიაში გვხვდება - 30 წლის წინ დაიშალა, მასში მაცხოვრებელი საუკეთესო ტვინები კი ან დახვრიტეს ან ვინც მოახერხა, ეს ქვეყანა დატოვა. რა თქმა უნდა საუბარია ს.ს.რ.კ - ზე.

სახელმწიფოს პირველ ადგილზე დაყენების დასაცავად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ რადგანაც ადამიანი სოციალური ცხოველია და ის ცდილობს, მის გარშემო შექმნას ჯგუფი, იმისთვის, რომ თავი უსაფრთხოდ იგრძნოს და აღარ აწუხებდეს გადარჩენის საკითხი, სახელმწიფო არის ამ წრის დღეისთვის ყველაზე განვითარებული სახე და გარანტი, რომ სოციალური წრე არ დაინგრევა. ამ შემთხვევაშიც ვაწყდებით ადამიანის ფუნქციების მინიმალურამდე დაყვანას და ისევ ქარხნის სახეს ვაძლევთ საზოგადოებას. თუ ჩვენი მთავარი მიზანი გახდება საზოგადოების შენარჩუნება და უსაფრთხოება, სახელმწიფოზე კი ვიტყვით, რომ ის არის ამ ორის გარანტი და ამათი გაერთიანების ყველაზე განვითარებული ფორმა, მაშინ მთელი ძალა და ენერგია მხოლოდ გამრავლებაზე და თავდაცვაზე უნდა დავხარჯოთ. ამ შემთხვევაში საზოგადოების მუშათა და შემქმნელთა ძალა განახევრდება, რადგან ძალიან დიდ დროს, ენერგიასა და რესურსს დახარჯავენ ქალები ორსულობისას და მეორე, თუ ჩვენ გვინდა მივაღწიოთ სრულ უსაფრთხოებას ადამიანის ინდივიდუალურ უფლებებს უნდა გადავუსვათ ხაზი, რადგან იდეალურად უსაფრთხო საზოგადოება მხოლოდ და მხოლოდ მაშინ მიიღწევა, როდესაც ყოველი ნაბიჯი არის კონტროლის ქვეშ და თვითნებურობა მინიმუმადე არის დაყვანილი.        

თუ სახელმწიფოს ავიღებთ, როგორც ინსიტუტად, რომელიც ადგენს „თამაშის წესებს“, რომლებმაც უნდა უზრუნველყოს სამართლიანობა და მისცეს ხალხს კეთილდღეობის მიღწევის საშუალება და ეს წესებია ის, რომლებიც მიგვიყვანს შიდა და გარე სტაბილურობისკენ, ჩნდება ძალიან ბევრი უთანხმოება და შეცდომა. დავიწყოთ იქიდან, რომ ამ წესებს ადგეს არა ერთიანი, ყოვლის მცოდნე, აბსტრაქტული „სახელმწიფო“, არამედ ხალხი, ვინც მართავს ამ სტრუქტურას. იგივე ხალხი, ვისაც გააჩნიათ პირადი ინტერესები, აქვთ მიზნები და კონფლიქტები. იმის თქმა, რომ სახელმწიფომ დააწესა თამაშის ჩარჩო, იგივეა, რაც ვთქვათ, რომ რომელიმე სამეგობრო წრეში მოფიქრებული წესები ახლა ყველამ უნდა დაიცვას. პირველ რიგში და ეს საკითხი ძალიან აქტუალურია დღევანდელ ტექნოლოგიურად სწრაფად განვითარებად სამყაროში. ხალხი ვინც წესებს ადგენს ძალიან ნელა განიცდიან ადაპტაციას და პროგრესს ვერ ჰყვებიან. ხშირად მიღებული წესები ბევრად უფრო საზიანოა, როგორც ინდივიდისთვის, ასევე თვითონ სახელმწიფოსთვის. მაგალითისთვის ევროკავშირის მიღებული მიზანი - მომავალ 20-30 წელიწადში აკრძალონ ყველა შიდა წვის ძრავზე მომუშავე მანქანა და ჩაანაცვლონ ელექტრო ავტომობილებით, რაც საერთოდ არ არის უფრო ეკოლოგიური, რადგან გაჩნდება უზარმაზარი მოთხოვნა ელექტროენერგიაზე. დღეს კი კაცობრიობა ყველაზე მეტ ელექტროენერგიას  გამოიმუშავებს ნახშირის წვით, 36.7%, რაც გამოიწვევს უფრო დიდ ჰაერის დაბინძურებას, ვიდრე საწვავის წვა. ამ კანონებს და წესებს იღებენ არაკომპეტენტური ადამიანები, რომლებიც მეტწილად უყურებენ ტრენდებს, ვიდრე ფაქტებს.

სახელმწიფოს დაყენება პირველ ადგილზე კატეგორიულად არ შეიძლება, რადგან ის არის მოუქნელი და ბრმა სტრუქტურა, რომელიც უფრო მეტ ზიანს აყენებს თავის თავს და ინდივიდს, თუ მას ძალაუფლება არ შეუზღუდე. ჩემი აზრით სახელმწიფოს უნდა ქონდეს რაც შეიძლება ნაკლები ფუნქცია, ის უნდა უზრუნველყოფდეს მინიმალურ უსაფრთხოებას, როგორც ფიზიკურ ასევე სასამართლო სისტემების დამოუკიდებლობას. მის ფუნქციაში შეიძლება დავამატოთ ძალიან ცოტა სოციალური ფუნქციები და დანარჩენი კი ინდივიდის გადასაწყვეტად დავტოვოთ. დიდი ალბათობით ასეთ სტრუქტურაში შეთანხმება მრავალ საკითხზე რთული იქნება, ვიდრე ეს დღეს არის, მაგრამ მე ღრმად მწამს, რომ ინდივიდს თუ დავაყენებთ სახელმწიფოზე წინ, ის სოციუმი ბევრად მეტ სფეროს შექმნის და ბევრად მრავალმხრივი, ინდივიდუალური, მდიდარი და წარმატებული იქნება. 

მორალური კოსმოპოლიტიზმის ეთიკური დოქტრინა

კოსმოპოლიტიზმი იყო საერთაშორისო მოძრაობა, რომლის მიზანი იყო ადამიანის უფლებების გაფართოება ნაციონალურ საზღვრებს გარეთ. იგი ამბობს, რომ საკაცობრიო ინტერესი ეროვნულზე მაღლა დგას. ეს აზრი ჰეგელის სიტყვებითაც გამოიხატება: ჩვენ ადამიანად ვიწოდებით მხოლოდ იმიტომ, რომ ვართ კაცობირობის ნაწილი და არა იმიტომ, რომ ვართ ებრაელი, კათოლიკე, პროტესტანტი, გერმანელი და ა.შ სტოიკოსი ფილოსოფოსი სენეკაც ამბობდა, რომ ყოველი ჩვენგანი სულ მცირე ორ სახელმწიფოს ეკუთვნის: ლოკალურ, მშობლიურ ქვეყანას, რომელშიც დავიბადეთ და განსჯის უნივერსალურ სახელმწიფოს, რომელსაც ყველა ცოცხალი ადამიანი მიეკუთვნება მიუხედავად წარმოშობის, კლასისა და კულტურისა. როდესაც ზოგიერთ ადამიანს გვერდით ვუდგებით, ჩვენ შეიძლება მისთვის უცხოელიც ვართ და ასევე ადამიანი, რომელიც მასსავით დაჯილდოებულია იმ ყველა უნარით, რომელიც საერთო ბუნებიდან მომდინარეობს. სტოიკოსი მოაზროვნეები ფიქრობდნენ, რომ განსჯის უნიკალური უნარი არის ყველაზე ღირებული ინდივიდში. სტოიკოსმა მოაზროვნეებმა დააარსეს კაცობრიობის თანამოქალაქეობა მის უსაზღვრო მორალურ ღირებულებაზე - რადგანაც ჩვენ ყველა ვფლობთ განსჯის განსაკუთრებულ უნარს, კაცობრიობა მორალურად თანასწორია. ამრიგად, სტოიკურ მსოფლიო მოქალაქეობას თავისი ეთიკური დოქტრინა აქვს. ეს გულისხმობს, უპირველეს ყოვლისა, ადამიანთა თანაბარ და ფუნდამენტურ მორალურ სტატუსს და და გვავალდებულებს, ჩვენი ქმედებებით გავითვალისწინოთ მთელი კაცობრიობის სიკეთე. მარკუს ავრელიუსის ვიზუალური ,,სავარჯიშო“ მთელი კაცობრიობის ერთადერთ სხეულად წარმოდგენა იყო. კაცობრიობის ერთი ნაწილის უარყოფა ამ სხეულისათვის კიდურის მოჭრას უდრიდა. გარკვეულწილად ავრელიუსმა და სხვა სტოიკოსებმა უარი თქვეს რაიმე ადამიანურის უცხოდ აღიარებაზე. სტოიციზმი ასე განმარტავს მორალურ კოსმოპოლიტიზმს: ინდივიდების თანასწორი და ფუნდამენტალური ზნეობრივი/მორალური სტატუსი, რასის, ეთნიკურობის, წარმოშობისა და გეოგრაფიული ადგილმდებარეობის მიუხედავად.

მორალური კოსმოპოლიტიზმი სხვადასხვა კუთხით შეიძლება განვიხილოთ: ის შეიძლება კონსეკვენციალისტურ ხედვას გულისხმობდეს, რომლის მიხედვითაც ყველა მოქმედება ფასდება კაცობრიობისათვის მოტანილი ჯამური სარგებლითა თუ ზიანით. შესაძლოა, იგი გულისხმობდეს კანტიანურ იმპერატივს, რომ არასოდეს განიხილო ადამიანი საშუალებად, არამედ მიზნად. თუკი კანტის მსჯელობას მივყვებით, ყველა გონიერი არსება არის წევრი ერთი მორალური საზოგადოებისა. ისინი მოქალაქეთა ანალოგიურია პოლიტიკური გაგებით, რადგან ისინი თავისუფლების, თანასწორობისა და დამოუკიდებლობის მახასიათებლებს იზიარებენ და საკუთარი კანონებით ცხოვრობენ. სახელმწიფოში მშვიდობისა და წესრიგის არსებობის გზა კანტისათვის კოსმოპოლიტიზმია. ამის დასტურია მის მიერ ერთა ლიგის შექმნაზე საუბარი, რომელიც კოსმოპოლიტური კანონებით იმართებოდა.

ადრეული უტილიტარისტი კოსმოპოლიტები, როგორიცაა ჯერემი ბენთამი, საპირისპიროდ, იცავდა საკუთარ კოსმოპოლიტობას ყველა ერის საერთო და თანასწორ სარგებელზე მითითებით. მორალური კოსმოპოლიტიზმი უნივერსალურად გაზიარებულ მახასიათებლებს აღიარებს, მაგალითად უნარს, რომ განიცადო ტკივილი ან სიამოვნება, მორალის განცდა, ან წარმოსახვის უნარი. მორალური კოსმოპოლიტებს ყველა ადამიანი ,,ძმებად“ მიაჩნდათ - ამ ანალოგიით ისინი მიუთითებდნენ ფუნდამენტურ თანასწორობას ყველა ადამიანისა. უნდა აღინიშნოს ის, რომ, ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი უტილიტარისტი, ჯონ სტიუარტ მილი, ამბობდა, რომ კოსმოპოლიტები ადამიანები და სახელმწიფო მმართველები უნდა იყვნენ იმდენად, რამდენადაც ეს არ დააზარალებს სახელმწიფოს და ჯამურ სარგებელს მოიტანს.

რაც შეეხება ბუნებით სამართალს, თუკი აქვინელის იდეებს დავეყრდნობით, იგი ამბობდა, რომ არსებობს რაღაც იდეები აპრიორულად, არსებობს ,,ცუდისა“ და ,,კარგის“ განსაზღვრება, რომ, მაგალითად, ქურდობა ,,ცუდია“. ვფიქრობ, აქვინელი იმიტომ ეთანხმებოდა კოსმოპოლიტიზმს, რომ, მისი აზრითაც, ეს კარგი და ცუდი იდეები, აპრიორულად მოცემული ცნებები ყველა ადამიანისათვის ერთი და იგივე იყო.

ამგვარად, ვფიქრობ, კოსმოპოლიტიზმს დეონტოლოგიის, კონსეკვენციალიზმისა თუ ბუნებითი სამართლის მთავარი მოაზროვნეებიც ეთანხმებოდნენ.

რა არის პატრიოტიზმი?

Კაცობრიობის ისტორიის განმავლობაში ფილოსოფოსები სხვადასხვა მოსაზრებებს გამოთქვამდნენ სახელმწიფოს წარმოშობის მიზეზებსა და აუცილებლობაზე. Პლატონი ფიქრობდა, რომ სახელმწიფო უსამართლობის თავიდან ასარიდებლად შეიქმნა, არისტოტელე წერდა, რომ სახელმწიფოს წარმოშობა ადამიანთა თანაცხოვრებისკენ მიდრეკილებამ განაპირობა, ჰობსი და ლოკი მიიჩნევდნენ, რომ მისი შექმნა სოციალური შეთანხმების შედეგი იყო. Სხვა ფილოსოფოსები მის წარმოშობას უკავშირებენ ომებსა (მაგ., დიურინგი) და ეკონომიკურ პროცესებს (ენგელსი და მარქსი). Განსხვავებული შეხედულებების მიუხედავად ამ თეორიათა უმრავლესობა უშვებს, რომ სახელმწიფოთა წარმოშობა მისი არსებობის ხელსაყრელობით იყო განპირობებული. Თუმცა, ცხადია, რომ დღეს სახელმწიფოს არსებობა და მასში ადამიანთა მშვიდობიანი თანაცხოვრება მხოლოდ სახელმწიფოს არსებობის ხელსაყრელობით აღარაა განპირობებული. Თანდათანობით ადამიანებს თავიანთი სახელმწიფოს მიმართ ჩამოუყალიბდათ ის დამოკიდებულება, რასაც პატრიოტიზმს ვუწოდებთ. Ადამიანებმა მოახდინეს იდენტიფიცირება იმ სახელმწიფოსთან, რომელშიც ისინი ცხოვრობდნენ და გაუჩნდათ ერთგვარი მიკუთვნებულობის განცდა მის მიმართ. Ეს ემოციური კავშირი  ხშირ შემთხვევაში იმდენად ძლიერია, რომ ადამიანები მზად არიან თავიანთი სიცოცხლეც კი შესწირონ მას მსხვერპლად. 

Სწორედ ადამიანის სამშობლოს მიმართ ამგვარ დამოკიდებულებას უწოდებს პატრიოტიზმს ნიკოლო მაკიაველიც, რომლიც წერს, რომ გიყვარდეს სამშობლო ნიშნავს გინდოდეს საკუთარი სიკეთე, მათ შორის სიცოცხლეც კი გაიღო მისი თავისუფლების დასაცავად. Საინტერესოა, რომ ამგვარი დამოკიდებულება გარკვეულწილად თანხვედრაში მოდის უტილიტარიზმის ეთიკურ თეორიასთან, რომლის მიხედვით ქმედება მორალურია, თუ ის ახდენს სიკეთის მაქსიმიზებას. შესაბამისად, პატრიოტული სულისკვეთების მქონე ადამიანის მიზანს, როდესაც ის თავს სწირავს თავისი სამშობლოსთვის, სწორედ მის სახელმწიფოში მცხოვრები უამრავი ადამიანის კეთილდღეობის გაუმჯობესება წარმოადგენს. 

Კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფილოსოფოსი, რომელიც წერს პატრიოტიზმის შესახებ არის იოჰან გოტფრიდ ფონ ჰერდერი. Ის პატრიოტიზმის ცნებას აშორებს პოლიტიკას და წერს, რომ პატრიოტიზმი უპირველეს ყოვლისა ერის კულტურულ და სულიერ ერთიანობას უკავშირდება და ის პოლიტიკისგან თავისუფალია. Შიეძლება ითქავს, რომ პატრიოტიზმის სწორედ ამგვარ გაგებას მივყავართ ერთ-ერთ მნიშვენლოვან პრობლემასთან, რადგან ადამიანების მიერ იმ სახელმწიფოს იდეალიზაცია, რომელშიც ისინი ცხოვრებენ, ხშირად აჩენს სხვა სახელმწიფოებისადმი ორიენტალისტურ ან მტრულ დამოკიდებულებას, რამაც შესაძლოა სახელმწიფოები კონფლიქტამდე მიიყვანოს. 

Აღსანიშნავია, რომ Კოსმოპოლიტიზმის იდეოლოგია, რომლის მთავარი იდეაც მდგომარეობს იმაში, რომ ადამიანები თანასწორები არიან და ისინი სინამდვილეში ერთ საზოგადოებას მიეკუთვნებიან, წინააღდეგობაში მოდის პატრიოტიზმთან, განსაკუთრებით კი მის ექსტრემალურ გამოხატულებებთან. Კოსმოპოლიტიზმის იდეას, ისევე როგორც პატრიოტიზმის ისტორიას მრავალსაუკუნოვანი ისტორია აქვს. მის ნიშნებს ჯერ კიდევ ელინისტურ ხანაში სტოიციზმის სკოლის მიმდევრებთან ვხვდებით, რომელთა ეთიკის მიხედვით, ყველა ადამიანის ბუნება ნაწილია ერთი უნივერსალური ბუნებისა. Კოსმოპოლიტიზმის ერთ-ერთი მთავარი თეორეტიკოსი იყო იმანუელ კანტი. Ის თავის ნაშრომებში ძირითადად ყურადღებას ამახვილებს იურდიულ და პოლიტიკურ კოსმოპოლიტიზმზე. Თუმცა, ასევე კოსმოპოლიტური იდეალებს ადამიანის რაციონალურობისა და მორალურობის პერსპექტივიდანაც განიხილავს. კანტი წერდა, რომ ბუნებით მდგომარეობაში ყველა ადამიანი ნამდვილად ისწრაფვის კონფლიქტების წარმოქმნისკენ, მაგრამ მას ასევე სწამდა ადამიანის რაციონალურობის. Ის ფიქრობდა, რომ ყველა ადამიანი, როგორც რაციონალური არსება ერთი ზნეობრივი საზოგადოების წევრია, რასაც უნდა მიეცა მათთვის საშუალება, თავიდან აერიდებინათ კონფლიქტები. 

Როდესაც ვსაუბრობთ კანტის ხედვებზე კოსმოპოლიტიზმთან დაკავშირებით, მნიშვნელოვანია, ვახსენოთ მისი კატეგორიული იმპერატივებიც. Მესამე იმპერატივი (“Მოიქეცი ისე, რომ კაცობრიობა, როგორც შენი, ისე სხვა პიროვნების სახით, შენთვის მუდამ იყოს მიზანი და არასოდეს მხოლოდ საშუალება”) თავისი შინაარსით ნათლად უპირისპირდება პატრიოტიზმის მოტივით ჩადენილ ისეთ ქმედებებს, რომლებიც სხვა ეროვნების ადამიანების არასამრთლიან მოპყრობას ასახავს. Აქ განსაკუთრებით მნიშვენლოვანია სიტყვა კაცობრიობაზე ხაზგასმა, რაც მიგვანიშნებს იმაზე, რომ როდესაც საქმე ეხება მორალურ ქმედებას, ნაკლებად მნიშვნელოვანია ადამიანის ეროვნება. Შესაბამისად, როდესაც პატრიოტიზმის მოტივით სხვა ადამიანებს იყენებ როგორც საშუალებას, ეს გაუმართლებელია. 

Ასე რომ პატრიოტიზმი წარმოადგენს უმრავი ადამიანისთვის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან ემოციურ დამოკიდებულებას საკუთარი სამშობლის მიმართ, თუმცა ეს თავისთავად არ ნიშნავს იმას, რომ პატრიოტიზმის მოტვით დავივწყოთ ისეთი მნიშვნელოვანი ღრებულებები როგორიცაა ადამიანთა თანსაწორობა, მორალი და სამართლიანობა. 

არსებობს თუ არა პატრიოტიზმი ?!

Რა არის პატრიოტიზმი ან საერთოდ, არსებობს თუ არა ის? ალბათ, Ბევრი ადამიანი ამ კითხვებზე ცალსახა პასუხს გასცემს, რომ პატრიოტიზმი ეს სამშობლოს სიყვარულია და არც კი დაუშვებს ეჭვს იმისას, რომ ის არ არსებობს. Ბენედიქტ ანდერსონი თავის წიგნში “წარმოსახვითი საზოგადოებანი” წერს, რომ ერები ხშირად ჯარისკაცთა საფლავებსა და კენოტაფებს განადიდებენ. თუმცა  არც კი უშვებენ იმას, რომ ეს საყოველთაო პატივისცემის საგანი შესაძლოა სულაც ცარიელი იყოს ან მასში მტრის ძვლები იყოს დამარხული. Მე მტკიცედ მწამს, რომ ადამიანები უბრალოდ მიდრეკილნი არიან არ იყვნენ მარტო, იყვნენ საზოგადოების ნაწილი, შექმნან ოჯახი.  და შემდეგ, როგორც არისტოტელე ამბობს,  სწორედ ოჯახთა ერთობა ქმნის სახელმწიფოს. Და ადამიანებსაც უყვართ ეს ერთობა. Მაგრამ ამავდროულად, ეს სიყვარული ეყრდნობა ისეთ მითებისა და ლეგენდებს, რომლებიც სინამდვილეში სულ არ არსებობს. Მაგალითად, ბევრი ქართველი სიამაყით ყვება ისტორიას, თუ როგორ უსახსოვრა ღმერთმა ქეიფის გამო დაგვიანებით მისულებს თავისი წალკოტი. Სამწუხაროდ, არაერთია ასეთი ფაქტი და  პატრიოტიზმის სახელით ადამიანები ბევრ არასწორ ნაბიჯებსაც დგამენ და ფაქტებს უყურებენ მხოლოდ ერთი მხრიდან. Ისტორიის განმავლობაშიც არაერთი ბოროტება ჩადენილა პატრიოტიზმის სახელით და არაერთი ადამიანის სიცოცხლე შესწირვია მას. პატრიოტიზმს ხშირად იყენებდნენ და დღემდე იყენებენ ლიდერები მასების სამართავად და აერთიანებენ კონკრეტული მიზნის მისაღწევად. Მიზნის, რომელიც შეიძლება საერთოდ არ იყოს ქვეყნისთვის სასიკეთო. Საბოლოოდ, მივდივარ დასკვნამდე, რომ პატრიოტიზმი ესაა იარაღი, დამყარებული არარსებულ, ზღაპრულ ფაქტებსა და ისტორიებზე, რომელსაც ხშირ შემთხვევაში იყენებენ მმართველი პირები თავიანთ სასიკეთოდ. 

Მაგრამ მაინც მგონია, რომ ის გრძნობა, რასაც სამშობლოს თუ ერის სიყვარულს ვუწოდებთ, შესაძლოა ძალიან ბუნებრივი იყოს. Მიუხედავად იმისა, რომ მიმაჩნია ახერხებენ მის ხელოვნურად გამძაფრებასაც , თუ შეიძლება ასე ეწოდოს, ის მაინც თითქოს თანდაყოლილია.  Როგორც უკვე ვახსენე, ერი, სახელმწიფო, ეს ოჯახების ერთობაა, თუ არისტოტელეს დავუჯერებთ, და არაა გასაკვირი თუ შენი თავი და ოჯახი გიყვარს, სახელწიფოც გიყვარდეს. Ზუსტად საკუთარი თავიდან მოდის მაინც ყველაფერი.  Ადამიანები იცავენ საკუთარ თავს, თავისუფლებას, საკუთრებას. Სახელმწიფოში ისინი უფრო დაცულად გრძნობენ თავს და ესაა სწორედ მიზეზი ‘სიყვარულის”. 

Ასე რომ, ისევ პასუხგაუცემელი მრჩება კითხვა, არდებობს თუ არა პატრიოტიზმი. Რა არის ის, ირაციონალური სიყვარული, რომელიც დაფუძნებულია მითებსა და ლეგენდებზე თუ დაცულობის გრძნობა ?!

ადამიანი და სახელმწიფო

რას წარმოადგენს სახელმწიფო? რა საუკუნოვანმა გამოცდილებამ უბიძგა ადამიანებს შეექმნათ სისტემა, რომელიც საკუთარ თავზე აიღებდა იმ გადაწყვეტილებების მიღებას, რომლის გადაწყვეტის სრულფასოვან უფლებასაც ადამიანი თავადვე დაბადებიდანვე ფლობს? რამ აიძულა დამოუკიდებელი არსება „გაესხვისებინა“ საკუთარი თავისუფლების ნაწილი?

ზემოთჩამოთვლილი ეს კითხვები საუკუნეების მანძილზე წარმოადგენდა მუდმივი განსჯის საგანს. ყველაზე ზოგადი თანამედროვე გაგებით სახელმწიფო ეს არის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ორგანიზაციის ფორმა, რომელიც ახორციელებს თავის სუვერენულ უფლებამოსილებას საჯარო ხელისუფლების მეშვეობით. პასუხს კითხვაზე თუ რაში გვჭირდება ამგვარი ორგანიზაციის ფორმის არსებობა სხვადასხვა ფილოსოფიის თეორია სხვადასხვაგვარად გასცემდა. იმისთვის, რომ სახელმწიფოს არსებობის საჭიროების რაციონალურად გააზრება შევძლოთ თავდაპირველად წარმოვიდგინოთ სამყარო მისი არსებობის გარეშე. მდგომარეობა სადაც არ არსებობს წესები, კანონები და ადამიანი სრულიად თავისუფალნი არიან ერთი შეხედვით შესაძლოა იდეალურად მოგვეჩვენოს, თუმცა ბუნებითი მდგომარეობის თეორია აუცილებლად დაგვარწმუნებს, რომ ზემოთხსენებული ვითარება იდეალურისგან საკმაოდ შორს არის. ამგვარ საზოგადოებაში მყოფი ადამიანები ელემენტალური სიკეთეების სათანადოდ დაცვასაც კი ვერ უზრუნველყოფდნენ. სწორედ აქ ჩნდება სახელმწიფოს არსებობის აუცილებლობა, ადამიანთა ურთიერთობაში მესამე, ნეიტრალური და შედარებით აღმატებული სისტემის, რომელიც სხვებზე უკეთესად შეძლებდა აუცილებელი სიკეთეების თანასწორად დაცვის უზრუნველყოფას. ამის მიუხედავად, მაინც რჩება ლეგიტიმაციის პრობლემა, რა დგას სახელმწიფო შექმნის უკან - ღმერთი, რაციონალი თუ უბრალოდ თავისუფალი ნება. რა წარმოადგენს იმ სარგებელს, რომლის გამოც ადამიანი თავისუფლების, თუნდაც ნაწილის, დათმობაზეა თანახმა.

 ჯონ ლოკის გადმოსახედიდან ადამიანი მორალური არსებაა, რომელსაც ძირითადი მორალური პრინციპები დასაბამითვე, ბუნებით მდგომარეობაშიც კი გააჩნია და ისინი მისი ადამიანურობის ნაწილია. მათ შორის ყველაზე ძირეულ უფლებას ადამიანის სიცოცხლე წარმოადგენს. ლოკის მსჯელობის თანახმად ადამიანს არ აქვს უფლება ხელყოს საკუთარი სიცოცხლე არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს არაბუნებრივია, არამედ იმიტომაც, რომ სიცოცხლე ადამიანს უბოძა ღმერთმა და მას არ აქვს უფლება ღმერთის მინიჭებული სიცოცხლე ხელყოს. თუ ამის ჭეშმარიტებას ვაღიარებთ, მაშინ უნდა ვაღიაროთ ისიც, რომ ადამიანს არც იმის უფლება აქვს, რომ სხვისი სიცოცხლე დააყენოს საფრთხის ქვეშ, თუ მისგან უშუალოდ რაიმე საფრთხე არ ემუქრება. ამ შეხედულების დამრღვევი კი დამნაშავეა და იგი აუცილებლად უნდა დაისაჯოს. ამის უფლება ყველა ადამიანს განურჩევლად აქვს. სწორედ აქ ჩნდება საკმაოდ ლოგიკური კითხვა. თუ კი საზოგადოებას აქვს უფლება დასაჯოს ინდივიდი სხვისი სიცოცხლის ხელყოფის შემთხვევაში, მაშინ რამდენად გვჭირდება გარეშე ძალის - სახელმწიფოს არსებობა? ლოკი ამბობს, რომ როდესაც დამნაშავე უპირისპირდება საზოგადოებას ეს პრაქტიკულად ომის გამოცხადებას ჰგავს. ცხადია ამ დამნაშავის დასჯა ნიშნავს ომის დასრულებას, მაგრამ ეს ხომ არ წარმოადგენს ერთჯერად პროცესს. მანამ სანამ საზოგადოება ერთის დასჯითაა დაკავებული აუცილებლად გამოჩნდება მეორე, მესამე და მეოთხე დამნაშავე. ყოველთვის იარსებებს კანონის დამრღვევი, წესების უარმყოფელი. ეს კი აიძულებთ ადამიანებს მუდმივად ფხიზლად იყვნენ. ამრიგად პრაქტიკულად ვუახლოვდებით ომის მდგომარეობას, „ყველას ომს, ყველას წინააღმდეგ“.  სამართალი მართალია ხანდახან „ბუნებით მდგომარეობაშიც“ ასრულდება, მაგრამ ასეთ შემთხვევაში ნაკლებად გვაქვს შანსი , იმისა, რომ ეს ადეკვატურად მოხდება, რადგან განმსჯელი დამნაშავისა თავად ყოველთვის იქნება მსხვერპლი. მსხვერპლი კი შეუძლებელი თუ არა, ძალიან ძნელია იყოს მიუკერძოებელი და სამართლიანი. მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა არსებობდეს ადეკვატური სასჯელი, არ იარსებებს გარანტია, რომ მსხვერპლი სწორედ ამ ადეკვატურ სასჯელს მიუზღვავს დამნაშავეს. ამრიგად, ჩვენ, ბუნებითი კანონის შემსრულებელი ადამიანები, ვიაზრებთ, რომ გვჭირდება სახელმწიფო, უფლებამოსილი სპეციალური ორგანო, რომელსაც გადავცემთ საკუთარი თავისუფლების ნაწილს, გადავაბარებთ დამნაშავის დასჯის პასუხისმგებლობას და დარწმუნებულნი ვიქნებით, რომ სამართლიანობა აღსრულდება მიუკერძოებლად.

საინტერესოა როგორ შეფასდებოდა სახელმწიფოს არსებობა უტილიტარიზმის გადმოსახედიდან. ამ თეორიის თანახმად რადგანაც ადამიანს ბუნებრივად აქვს ბედნიერებისკენ სწრაფვის სურვილი, მისი ყოველი ქმედებაც სწორედ ამ ერთადერთი მიზნის განხორციელებისაკენაა მიმართული. უტილიტარისტული ეთიკისთვის ქმედება მორალურია, მაშინ როდესაც მას მოაქვს მეტის სიკეთე, მეტი ადამიანისთვის. ამრიგად, თუ სახელმწიფოს ჩამოყალიბების მოვლენას მივუდგებით უტილიტარიზმის გადმოსახედიდან, იგი გამართლებულია იმდენად, რამდენადაც მოაქვს სარგებელი უმრავლესობისთვის. ლოკის მსჯელობის საფუძველზე ცხადია არავის სურს ცხოვრება „ომში ყველას წინააღმდეგ“, ამრიგად საშუალება - თავისუფლების ნაწილის დათმობა, რომლითაც მიიღწევა უმრავლესობისთვის სასურველი მიზანი - მშვიდობა და წესრიგი, უტილიტარიზმის გადმოსახედიდან გამართლებულია.

რაც შეეხება კანტიანურ ეთიკას, რადგანაც მის თანახმად ადამიანი რაციონალური არსებაა, ჩვენი გადაწყვეტილებები ჩვენივე გონებასა და აზროვნებაზეა დაფუძნებული. თუ სახელმწიფოს შექმნას კანტიანური ეთიკის გადმოსახედიდან შევაფასებთ, ცხადია იგი გამართლებულია, რადგან ადამიანმა ეს გადაწყვეტილება საკუთარი ნებით მიიღო. თავად გადაწყვიტა საკუთარი უფლებებისა და თავისუფლების დათმობა - ეს რაციონალური არსების, რაციონალური გადაწყვეტილება იყო. ამრიგად შეფასდება გამართლებულად.

ცხადია ზემოთხსენებული მსჯელობების გარდა, არსებობს კიდევ არაერთი ფილოსოფია და შეხედულება, რომელიც „ბუნებით მდგომარეობასა“ და სახელმწიფოს არსებობას სხვა პოზიციიდან სხვაგვარად აფასებენ. თუმცა ყველასთვის ცხადია, რომ დღეს სახელმწიფოები მსოფლიოს მასშტაბით ყველგან არსებობს. მოგვწონს თუ არა ეს ფაქტი კაცობრიობამ „სოციალური კონტრაქტი“ საუკუნეების წინ გააფორმა და ამ გზით დააღწია თავი „ომს ყველას წინააღმდეგ“. ჩვენ როგორც საზოგადოების სრულფასოვანი წევრები, ვალდებულნი ვართ შევეგუოთ ჩვენი თავისუფლების ნაწილის „გასხვისებას“ და დავემორჩილოთ სისტემას, რომელიც უზრუნველყოფს საზოგადოებრივი წესრიგის გამყარებას. სისტემას, რომელიც წარმოადგენს საზოგადოების ყოველი წევრის უფლებებისა და თავისუფლების დაცვის გარანტს.