ადამიანი და სახელმწიფო

რას წარმოადგენს სახელმწიფო? რა საუკუნოვანმა გამოცდილებამ უბიძგა ადამიანებს შეექმნათ სისტემა, რომელიც საკუთარ თავზე აიღებდა იმ გადაწყვეტილებების მიღებას, რომლის გადაწყვეტის სრულფასოვან უფლებასაც ადამიანი თავადვე დაბადებიდანვე ფლობს? რამ აიძულა დამოუკიდებელი არსება „გაესხვისებინა“ საკუთარი თავისუფლების ნაწილი?

ზემოთჩამოთვლილი ეს კითხვები საუკუნეების მანძილზე წარმოადგენდა მუდმივი განსჯის საგანს. ყველაზე ზოგადი თანამედროვე გაგებით სახელმწიფო ეს არის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ორგანიზაციის ფორმა, რომელიც ახორციელებს თავის სუვერენულ უფლებამოსილებას საჯარო ხელისუფლების მეშვეობით. პასუხს კითხვაზე თუ რაში გვჭირდება ამგვარი ორგანიზაციის ფორმის არსებობა სხვადასხვა ფილოსოფიის თეორია სხვადასხვაგვარად გასცემდა. იმისთვის, რომ სახელმწიფოს არსებობის საჭიროების რაციონალურად გააზრება შევძლოთ თავდაპირველად წარმოვიდგინოთ სამყარო მისი არსებობის გარეშე. მდგომარეობა სადაც არ არსებობს წესები, კანონები და ადამიანი სრულიად თავისუფალნი არიან ერთი შეხედვით შესაძლოა იდეალურად მოგვეჩვენოს, თუმცა ბუნებითი მდგომარეობის თეორია აუცილებლად დაგვარწმუნებს, რომ ზემოთხსენებული ვითარება იდეალურისგან საკმაოდ შორს არის. ამგვარ საზოგადოებაში მყოფი ადამიანები ელემენტალური სიკეთეების სათანადოდ დაცვასაც კი ვერ უზრუნველყოფდნენ. სწორედ აქ ჩნდება სახელმწიფოს არსებობის აუცილებლობა, ადამიანთა ურთიერთობაში მესამე, ნეიტრალური და შედარებით აღმატებული სისტემის, რომელიც სხვებზე უკეთესად შეძლებდა აუცილებელი სიკეთეების თანასწორად დაცვის უზრუნველყოფას. ამის მიუხედავად, მაინც რჩება ლეგიტიმაციის პრობლემა, რა დგას სახელმწიფო შექმნის უკან - ღმერთი, რაციონალი თუ უბრალოდ თავისუფალი ნება. რა წარმოადგენს იმ სარგებელს, რომლის გამოც ადამიანი თავისუფლების, თუნდაც ნაწილის, დათმობაზეა თანახმა.

 ჯონ ლოკის გადმოსახედიდან ადამიანი მორალური არსებაა, რომელსაც ძირითადი მორალური პრინციპები დასაბამითვე, ბუნებით მდგომარეობაშიც კი გააჩნია და ისინი მისი ადამიანურობის ნაწილია. მათ შორის ყველაზე ძირეულ უფლებას ადამიანის სიცოცხლე წარმოადგენს. ლოკის მსჯელობის თანახმად ადამიანს არ აქვს უფლება ხელყოს საკუთარი სიცოცხლე არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს არაბუნებრივია, არამედ იმიტომაც, რომ სიცოცხლე ადამიანს უბოძა ღმერთმა და მას არ აქვს უფლება ღმერთის მინიჭებული სიცოცხლე ხელყოს. თუ ამის ჭეშმარიტებას ვაღიარებთ, მაშინ უნდა ვაღიაროთ ისიც, რომ ადამიანს არც იმის უფლება აქვს, რომ სხვისი სიცოცხლე დააყენოს საფრთხის ქვეშ, თუ მისგან უშუალოდ რაიმე საფრთხე არ ემუქრება. ამ შეხედულების დამრღვევი კი დამნაშავეა და იგი აუცილებლად უნდა დაისაჯოს. ამის უფლება ყველა ადამიანს განურჩევლად აქვს. სწორედ აქ ჩნდება საკმაოდ ლოგიკური კითხვა. თუ კი საზოგადოებას აქვს უფლება დასაჯოს ინდივიდი სხვისი სიცოცხლის ხელყოფის შემთხვევაში, მაშინ რამდენად გვჭირდება გარეშე ძალის - სახელმწიფოს არსებობა? ლოკი ამბობს, რომ როდესაც დამნაშავე უპირისპირდება საზოგადოებას ეს პრაქტიკულად ომის გამოცხადებას ჰგავს. ცხადია ამ დამნაშავის დასჯა ნიშნავს ომის დასრულებას, მაგრამ ეს ხომ არ წარმოადგენს ერთჯერად პროცესს. მანამ სანამ საზოგადოება ერთის დასჯითაა დაკავებული აუცილებლად გამოჩნდება მეორე, მესამე და მეოთხე დამნაშავე. ყოველთვის იარსებებს კანონის დამრღვევი, წესების უარმყოფელი. ეს კი აიძულებთ ადამიანებს მუდმივად ფხიზლად იყვნენ. ამრიგად პრაქტიკულად ვუახლოვდებით ომის მდგომარეობას, „ყველას ომს, ყველას წინააღმდეგ“.  სამართალი მართალია ხანდახან „ბუნებით მდგომარეობაშიც“ ასრულდება, მაგრამ ასეთ შემთხვევაში ნაკლებად გვაქვს შანსი , იმისა, რომ ეს ადეკვატურად მოხდება, რადგან განმსჯელი დამნაშავისა თავად ყოველთვის იქნება მსხვერპლი. მსხვერპლი კი შეუძლებელი თუ არა, ძალიან ძნელია იყოს მიუკერძოებელი და სამართლიანი. მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა არსებობდეს ადეკვატური სასჯელი, არ იარსებებს გარანტია, რომ მსხვერპლი სწორედ ამ ადეკვატურ სასჯელს მიუზღვავს დამნაშავეს. ამრიგად, ჩვენ, ბუნებითი კანონის შემსრულებელი ადამიანები, ვიაზრებთ, რომ გვჭირდება სახელმწიფო, უფლებამოსილი სპეციალური ორგანო, რომელსაც გადავცემთ საკუთარი თავისუფლების ნაწილს, გადავაბარებთ დამნაშავის დასჯის პასუხისმგებლობას და დარწმუნებულნი ვიქნებით, რომ სამართლიანობა აღსრულდება მიუკერძოებლად.

საინტერესოა როგორ შეფასდებოდა სახელმწიფოს არსებობა უტილიტარიზმის გადმოსახედიდან. ამ თეორიის თანახმად რადგანაც ადამიანს ბუნებრივად აქვს ბედნიერებისკენ სწრაფვის სურვილი, მისი ყოველი ქმედებაც სწორედ ამ ერთადერთი მიზნის განხორციელებისაკენაა მიმართული. უტილიტარისტული ეთიკისთვის ქმედება მორალურია, მაშინ როდესაც მას მოაქვს მეტის სიკეთე, მეტი ადამიანისთვის. ამრიგად, თუ სახელმწიფოს ჩამოყალიბების მოვლენას მივუდგებით უტილიტარიზმის გადმოსახედიდან, იგი გამართლებულია იმდენად, რამდენადაც მოაქვს სარგებელი უმრავლესობისთვის. ლოკის მსჯელობის საფუძველზე ცხადია არავის სურს ცხოვრება „ომში ყველას წინააღმდეგ“, ამრიგად საშუალება - თავისუფლების ნაწილის დათმობა, რომლითაც მიიღწევა უმრავლესობისთვის სასურველი მიზანი - მშვიდობა და წესრიგი, უტილიტარიზმის გადმოსახედიდან გამართლებულია.

რაც შეეხება კანტიანურ ეთიკას, რადგანაც მის თანახმად ადამიანი რაციონალური არსებაა, ჩვენი გადაწყვეტილებები ჩვენივე გონებასა და აზროვნებაზეა დაფუძნებული. თუ სახელმწიფოს შექმნას კანტიანური ეთიკის გადმოსახედიდან შევაფასებთ, ცხადია იგი გამართლებულია, რადგან ადამიანმა ეს გადაწყვეტილება საკუთარი ნებით მიიღო. თავად გადაწყვიტა საკუთარი უფლებებისა და თავისუფლების დათმობა - ეს რაციონალური არსების, რაციონალური გადაწყვეტილება იყო. ამრიგად შეფასდება გამართლებულად.

ცხადია ზემოთხსენებული მსჯელობების გარდა, არსებობს კიდევ არაერთი ფილოსოფია და შეხედულება, რომელიც „ბუნებით მდგომარეობასა“ და სახელმწიფოს არსებობას სხვა პოზიციიდან სხვაგვარად აფასებენ. თუმცა ყველასთვის ცხადია, რომ დღეს სახელმწიფოები მსოფლიოს მასშტაბით ყველგან არსებობს. მოგვწონს თუ არა ეს ფაქტი კაცობრიობამ „სოციალური კონტრაქტი“ საუკუნეების წინ გააფორმა და ამ გზით დააღწია თავი „ომს ყველას წინააღმდეგ“. ჩვენ როგორც საზოგადოების სრულფასოვანი წევრები, ვალდებულნი ვართ შევეგუოთ ჩვენი თავისუფლების ნაწილის „გასხვისებას“ და დავემორჩილოთ სისტემას, რომელიც უზრუნველყოფს საზოგადოებრივი წესრიგის გამყარებას. სისტემას, რომელიც წარმოადგენს საზოგადოების ყოველი წევრის უფლებებისა და თავისუფლების დაცვის გარანტს.