დეონტოლოგია, ქიმერული ეთიკა

დეონტოლოგიისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი არის ის, თუ რამდენად მიყვება ადამიანი დადგენილ წესებს. ნებისმიერი ქმედება არის მორალურად ღირებული, თუ შენ მას ახორციელებ შენი მოვალეობს მიხედვით, ხოლო შენი ქცევა არის მორალურად გაუმართლებელი, თუ არ მიყვები ამ წესებს. ამ შეხედულებების თანახმად, ზოგიერთი ქმედება არის აკრძალული, იმისდა მიუხედავად რამდენად კარგი შეიძლება იყოს ამ ქმედებით გამოწვეული შედეგი. თუ შენ შეგიძლია, ათასობით ადამიანი იხსნა სიკვდილისგან, არ შეგიძლია ამის გამო, თუნდაც ერთი ადამიანი მოკლა. ეს შეხედულებება ხშირად არის შეპირისპირებული კონსეკვენციალიზმით ან იმ ეთიკურ თეორიებთან, სადაც ქმედებების მორალური მხარე მათი შედეგების მიხედვით არის შეფასებული.

კანტის თანახმად, ნებისმიერი, მორალურად ღირებული საქციელის, მთავარი მამოძრავებელი ძალა უნდა იყოს, მოვალეობა და არა რაიმე სახის სურვილი. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ერთგული ადამიანი ეხმარება თავის მეგობარს, იმიტომ, რომ მას ერთგულება სიამოვნებას ანიჭებს. კანტისთვის ეს არ არის მორალურად ღირებული საქციელი, რადგან ამ ადამიანის მაქსიმაში არ ჩანს ისეთი რამ, რაც მას აიძულებდა მოქცეულიყო მოვალეობის თანახმად, თუ მისი სურვილი განსხვავებული იქნებოდა.

ხშირად ხდება კანტის ამ თეორიის არასწორი ინტერპრეტაცია. თითქოს კანტს ჯერა, რომ ერთგული ადამიანის საქციელს აკლია მორალური ღირებულება მხოლოდ იმიტომ, რომ მას ამ საქციელის ჩადენის გარკვეული სურვილიც გააჩნია და მორალური საქციელის ჩადენისთვის აუცილებელია სრულიად თავისუფლები ვიყოთ ნებისმიერი სურვილისაგან.  კანტის ასეთი არასწორი გაგება გავრცელებული იყო მის თანამედროვეებში და ამ დამოკიდებულების ცნობილი გამოხატულებაა ფრიდრიხ შილერის  შემდეგი სიტყვებიც.

   Gladly I serve my friends,

    but alas I do it with pleasure.

    Hence I am plagued with doubt

    that I am not a virtuous person.

     Surely, your only resource is

     to try to despise them entirely,

     And then with aversion

     do what your duty enjoins.

წარმოდგენა იმისა, რომ ადამაინის საქციელი მხოლოდ მაშინ შეიძლება იყოს ღირებული, თუ მას არ გააჩნია არანაირი სურვილი და მხოლოდ ტრაგიკულ მდგომარეობაში მყოფ ადამიანს შეუძლია მორალურად ღირებული საქციელის ჩადენა კანტის თეორიის არასწორი გაგებაა. სხვა მხარეა, რომ ჩვენ ემოციური არსებები ვართ და ის სურვილები, რომელთა მიხედვითაც ვმოქმედებთ განსაზღვრავენ ჩვენს პიროვნებას. კანტის მოთხოვნა კი არის ის, რომ ჩვენ ნებისმიერ სიტუაციაში უნდა ვმოქმდებდეთ მოვალეობისა და არა სურვილის გამო. განსხვავებული საკითხია, რომ ეს ორი რამ შეიძლება ერთმანეთს დაემთხვეს და ამ დროს წარმმართველი მაინც მოვალეობა უნდა იყოს. ადამიანისთვის კი ეს ყველაფერი თუნდაც ფსიქოლოგიურ დონეზე შეუძლებელია. შეუძლებელია შენ აკეთებდე გარკევულ არჩევანს და ამ არჩევანის გაეკთებისას არ იყოს ჩართული შენი ემოციები. თუ კანტის თეორიას ამ მხრივ განვავითარებთ მაშინ დგება პრობლემა, რომ ჩვენ ვერასდროს გვეცოდინება რეალურად მოვალოების გამო ვაკეთებთ არჩევანს თუ ემოციების, რაც ნიშნავს, რომ არასდროს გვეცოდინება ვართ თუ არა მორალურები. კანტის თეორიას პრობლემები აქვს მაშინაც, როცა იგი არ ითვალისწინებს ნებისმიერი სიტუაციის უნიკალურობას, როდესაც შესაძლებელია, ჩვენმა მორალურად სწორმა საქციელმა ბევრად ცუდი შედეგი დააყენოს. იგი ამაზე ამბობს, რომ ადამიანს მხოლოდ ერთადერთი მოვალეობა აქვს ნებისმიერ სიტუაციაში და რადგან იგი რაციონალური არსებაა, იგი თავად გადაწყვეტს, რომელ სიტუაციაში, რომელი მოვალეობა უფრო მნიშვნელოვანია, რაც თავისთავად უკვე იმ პრობლემას წარმოშობს, რომ ჩვენი მოვალეობები უკვე აღარ არიან კატეგორიულნი, თუ ჩვენ შეგვიძლია დავარღვიოთ ისინი, როდესაც ვფიქრობთ, რომ გარკვეული მოვალეობის არ შესრულება  მორალურად გამართლებულია, რაც იდეურად კონსეკვენციალიზმამდე მიგვიყვანს.

ხოლო თუ ასეთი განუხორციელებელი და ქიმერულია კანტის თეორია, მაშინ ჩნდება კითხვა, თუ რაში გვჭირდება ჩვენ ის, რომ ასე გულდასმით ვსწავლობთ მას, ამდენი წლის შემდეგაც, თუ იგი არასდროს დაგვეხმარება ჩვენი საქციელის შეფასებაში და მისი უნივერსალიზების შემთხვევაშიც უამრავი პრობლემა წარმოიქმნება. ჩემთვის ეს თეორია ერთი მხრივ პრაქტიკულად განუხორციელებელი, მაგრამ გონებისთვის კარგი სააზროვნო ჩარჩოა. რისი საშუალებითაც ჩვენ შეგვიძლია გარკვეული სიტუაციები შევაფასოთ. ეს შეიძლება ეხმარებოდეს ადამიანებს, რომელთა თავში უამრავი სურვილი არსებობს, რომ გარკვეულ მოვალეობებს, თუნდაც დროებით, რაღაც იდეის გამო, ამ სურვილებს უქვემდებარებდნენ და ასე ცხოვრობდნენ.

სხვაგვარად ადამიანი ვერასდროს გაარკვევს, რა გააკეთოს, მაშინ, როდესაც იგი უამრავი სურვილით არის მოცული, ხან რა სურს და ხან რა. ყველა ადამიანი ცხოვრობს იმ იდეით, რასაც კანტი გვეუბნება, რომ იგი დგება და რომელიმე სურვილს სხვა სურვილებზე ადომინირებს და შემდეგ ამ სურვილის მიყოლა ხდება მისთვის მოვალეობა.

გამოდის, რომ მე შეიძლება ვერასდროს ვცხოვრობდე  ისე, როგორც ამას კანტი გვასწავლის, მაგრამ ჩემს გონებაში ყოველთვის ასე ვაზროვნებდე და სიტუაციებსაც ამგვარად ვუდგებოდე და როდის ვიქნები ყველაზე მეტად კმაყოფილი ჩემი თავით, მაშინ, როდესაც ჩემი ქმედებები ნებისმიერ სიტუაციაში, იმ დომინანტ სურვილზე, რომელიც ჩემ მოვალეობად ვაქციე, იქნებიან დაქვემდებარებულნი.