არის თუ არა ქველმოქმედება ადამიანის მორალური ვალდებულება?

საზოგადოება ხშირად გვევლინება ინდივიდის შემბოჭავ ფაქტორად: უწესებს საზღვრებს მის ქმედებებს, ადგენს დაუწერელ წესებს, რომელსაც თითოეული ადამიანი უნდა დაემორჩილოს, ასევე ქმნის მორალურ ვალდებულებებს, რომელთა შესრულებაც თითოეული მათგანის ვალია. რთულია, მოარგო წესები მრავალფეროვანი ინდივიდებისგან შემდგარ საზოგადოებას და ამასთან, განსაზღვრო რაღაც საერთო მორალი, რომელზეც ყველანი ერთპიროვნულად შევთანხმდებით. თუმცა უნდა ვაღიაროთ, რომ არსებობს გარკვეული საკითხები, რომლებზეც ყველანი ერთხმად ვთანხმდებით, მაგალითად, ადამიანის პირადი თავისუფლებისა და სიცოცხლის ხელშეუხებლობა, რომელიც უნივერსალური უფლებაა. ამის საპირისპიროდ კი დავის საგნად ბევრი რამ იქცევა, რომელზეც არ არსებობს ერთი შეჯერებული აზრი. მაგალითად, მორალურად ვალდებულია თუ არა ადამიანი, ეწეოდეს ქველმოქმედებას.
ამ საკითხის გარშემო კონცენტრირდება ერთ-ერთი ფილოსოფიური მიმდინარეობა უტილიტარიზმი, რომლის ერთ-ერთი განშტოება ეფექტური ალტრუიზმი მოიაზრებს იმას, რომ ადამიანების მორალური პასუხისმგებლობაა, უანგაროდ დავეხმაროთ იმათ, ვისაც ეს ყველაზე მეტად სჭირდება, რათა ასე გავაუმჯობესოთ მათი ცხოვრება. თუ ამ საქმეში ერთიანი ძალით ჩავერთვებით, შეგვიძლია სამყარო თითოეული ინდივიდისთვის უკეთეს საცხოვრებელ გარემოდ ვაქციოთ. სწორედ ამ საკითხს მიუძღვნა პიტერ სინგერმა თავისი ნაშრომი “Famine, Affluance and Morality”, რომელიც ქველმოქმედებას მორალურ პასუხისმგებლობად წარმოაჩენს. ჩემი აზრით, ქველმოქმედებას ადამიანს ვერანაირად ვერ დავავალდებულებთ და სიღარიბითა თუ შიმშილობით გამოწვეული გლობალური პრობლემების აღმოფხვრა (ერთობლივი ძალისხმევითაც კი) ზედმეტად უტოპიური მგონია.
არსებობს გარკვეული საკითხები, რომლებშიც რადიკალური მხარე არ უნდა დავიჭიროთ და ერთ-ერთია კონკრეტული ქმედების მორალურ ვალდებულებად გადაქცევა, რომლის დროსაც აუცილებელ პირობად უნდა იყოს გათვალისწინებული ის, რომ არ დაირღვეს ადამიანის ბუნებითი უფლებები და თავისუფლებები, მათ შორის, კერძო საკუთრების უფლება. ინდივიდი თავად უნდა წყვეტდეს, თუ როგორ გადაანაწილოს საკუთარი შრომით მოპოვებული შემოსავალი. ადამიანი მორალურად ცუდ საქციელს არ ჩადის, როცა საკუთარი სიამოვნებისთვის ხარჯავს ფულს: ყიდულობს მანქანას, სახლს, მოგზაურობს... მსგავს დანახარჯებში გადის ქველმოქმედებაც, რომელიც სიამოვნების მიღების ერთ-ერთი სახეა ხალხის გარკვეული ნაწილისთვის. რადგანაც ადამიანი თავად განკარგავს საკუთარ ქონებას, საზოგადოებაში დამკვიდრებული მორალური ღირებულებების გამო კერძო საკუთრების უფლება უხეშად არ უნდა დარღვეს. ქველმოქმედება უნდა გავიაზროთ მხოლოდ როგორც კეთილი ნება, რომელსაც სურვილისამებრ ან ჩაიდენ, ან არა. ცალკეული ადამიანი არაა პასუხისმგებელი იმაზე, რომ სხვა ადამიანი შიმშილობს. შესაბამისად ვერ დავავალდებულებთ მას, პირადი საკუთრებიდან რაიმე გასცეს და სიამოვნება მოიკლოს იმის გამოსასწორებლად, რაშიც არანაირი წვლილი არ მიუძღვის. ამასთანავე, თუ ერთი ადამიანი მეორეზე ოდნავ უკეთ ცხოვრობს, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მას ნაკლები საჭიროება, გასაჭირი, პრობლემა ან მისი გადაწყვეტის უფრო მეტი გზა და საშუალება აქვს.
ვერავინ განსაზღვრავს იმას, თუ ვინ რამდენი უნდა შესწიროს საქველმოქმედო ფონდს, რომელიც მიზნად ისახავს, მაგალითად, აფრიკაში სიღარიბეში მცხოვრები ბავშვების დახმარებას, რადგან წარმოუდგენელია, შეაფასო თითოეული ადამიანის საჭიროება. გარდა ამისა, რთულია და შეუძლებელიც, დააკვირდე იმ შედეგებს, რომლებიც შენმა გულმოწყალებამ გამოიწვია. ძირითადად, ამის მიზეზია განსხვავებული გეოგრაფიული არეალები და ასევე ინფორმაციის ნაკლებობა იმის შესახებ, თუ რაში და როგორ გამოიყენება ქველმოქმედებაში ჩადებული რესურსები. მსგავსი გაურკვევლობები კიდევ ერთი მიზეზია იმისა, თუ რატომ ვერ დავაკისრებთ ადამიანებს ვალდებულებას, ჩადონ მათი რესურსები ისეთ საქმეში, რომლის შედეგებიც მათთვის ნათელი არაა. მით უმეტეს, შესაძლოა ადამიანმა ეს რესურსები უფრო მიზანშეწონილად გამოიყენოს და სხვა სფეროში დახარჯოს, რამაც საზოგადოებრივად უფრო მეტად სასარგებლო და ცხად შედეგებამდე მიგვიყვანოს, ვიდრე ეს დადგებოდა ქველმოქმედების შემთხვევაში. უტილიტარისტები მიიჩნევენ, რომ მოქმედების მორალური ღირებულება განისაზღვრება მისი შედეგით. ამგვარად, თუ ვინმეს ასარჩევად აქვს ორი ვარიანტი: წამოიწყოს საკუთარი ბიზნესი (რისი მიზანიც მხოლოდ და მხოლოდ მისი პირადი მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესება და სხვა სიკეთეების მიღებაა), რომლითაც შეძლებს 1 000 ადამიანის დასაქმებას, რომელთაც ამით საარსებო მინიმუმს შეუქმნის ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში და გადაარჩენს გაჭირვებისგან, ან ის რესურსი, რაც ამ წამოწყებაში უნდა ჩაედო, დახარჯოს ქველმოქმედებაში, რომლითაც მხოლოდ 100 ადამიანს იხსნის რამდენიმე დღით შიმშილობისგან (რისი რეალური გარანტიაც არ აქვს), რომელი ქმედების განხორციელება იქნება უფრო მორალური საქციელი? რა კრიტერიუმებით უნდა ვიხელმძღვანელოდ არჩევანის გაკეთებისას? სავარაუდოდ, უტილიტარისტები და საერთოდ ადამიანთა უმეტესი ნაწილი პირველ ვარიანტს მიანიჭებდა უპირატესობას, თუმცა მაინც ბუნდოვანი რჩება, თუ რა არის მორალურად მისაღები საქციელი და რა - არა, რადგან ადამიანთა სიცოცხლეს ერთმანეთს ვერ შევადარებთ და ვერ გადავწყვეტთ, ვისი სიცოცხლე არის უფრო მეტად ღირებული. რადგანაც მსგავს წინააღმდეგობას ვაწყდებით, ვფიქრობ, სწორედ ამ მიზეზით ვერ მოვაქცევთ გარკვეულ ქმედებებს მორალური ვალდებულების ჩარჩოებში.
ამრიგად, რთულია საზღვრის გავლება მორალურ ვალდებულებასა და ადამიანის კეთილ ნებასა და საზოგადოებრივად საკეთილდღეო საქმეს შორის, მაგრამ, ჩემი აზრით, ისინი მკაცრად უნდა გაიმიჯნოს. ქველმოქმედების არსი სწორედ ადამიანის პირადი სურვილი, ნებაა, ჩაიდინოს ალტრუისტული ქცევა, იძულება კი ამ მოტივს აქრობს და უბრალო ვალდებულად აქცევს, რასაც არაეფექტურ შედეგებამდეც მივყავართ.