ვის აკისრებს პასუხისმგებლობას უტილიტარიზმი, ანუ, დამნაშავეა ყველა თუ არავინ?

უტილიტარიზმის თეორია გულისხმობს ისეთი მოქმედებების განხორციელებას, რომლებიც მაქსიმალური სარგებლიანობის, საერთო სიკეთის მომტანი იქნება. უტილიტარიზმი კონსეკვენციალიზმის ერთ-ერთი ფორმაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ უტილიტარიზმი ქმედების მორალურ ღირებულებას ზომავს და აფასებს იმ შედეგით, რომელიც ამ ქმედებას მოჰყვება. თუ უტილიტარისტებს დავუჯერებთ, გამოდის, რომ მანამ, სანამ რაიმე ქმედებას განვახორციელებთ, ჯერ უნდა დავფიქრდეთ, რა შედეგი მოჰყვება ამ ქმედების განხორციელებას და რა შედეგი - მის არგანხორციელებას. თუ პირველი მოსალოდნელი სარგებლიანობით აჭარბებს მეორეს, მაშინ ამ ქმედების განხორციელება ღირს.

სწორედ უტილიტარიზმის პერსპექტივით, პიტერ სინგერი საკუთარ ესეიში - „Famine, Affluence and Morality” აყალიბებს პრინციპს, რომლის მიხედვითაც თუ შეგვწევს ძალა, რომ ხელი შევუშალოთ უარყოფით მოვლენას ისე, რომ გაღებული მსხვერპლი თავისი მორალური მნიშვნელობით არ უტოლდებოდეს ამ მოვლენის მიერ მოყენებულ ზიანს, მაშინ ვალდებულები ვართ, ასე მოვიქცეთ. მისთვის მთავარი შედეგია და არ აქვს მნიშვნელობა ისეთ ფაქტორებს, როგორებიცაა ადამიანებთან სულიერი სიახლოვის ხარისხი, ფიზიკური მანძილი, კონკრეტულ მოქმედებაში თუ უმოქმედობაში მონაწილე ადამიანების რაოდენობა და სხვა. მსურს, ამ პრინციპის ცალკეული ნაწილები გავაკრიტიკო.

ცხადია, ვეთანხმები, რომ თუ უარყოფითი მოვლენის პრევენცია შეგვიძლია კონკრეტული ქმედებით ისე, რომ ამ ქმედების შედეგად მიღებული ზიანი არ უტოლდებოდეს ან არ აჭარბებდეს ამ უარყოფითი მოვლენის მიერ გამოწვეულ ზიანს, უკან არ უნდა დავიხიოთ. მაგრამ საინტერესოა, მართლაც არ აქვს მნიშვნელობა გარემო ფაქტორებს იმ პასუხისმგებლობის განსაზღვრისას, რომელიც კონკრეტულ შემთხვევებში გვეკისრება? ვფიქრობ, სინგერი ზედმეტად რადიკალური იყო მაშინ, როდესაც ამბობდა, რომ არანაირი მორალური მნიშვნელობა არ გააჩნია ისეთ ფაქტორებს, როგორებიცაა, მაგალითად, კონკრეტულ ადამიანთან სიახლოვის ხარისხი და ფიზიკური მანძილი. მე არ ვფიქრობ, რომ ერთნაირი პასუხისმგებლობა მაკისრია იმ ადამიანის წინაშე, რომელიც, პირობითად, დედამიწის მეორე ბოლოში ცხოვრობს და იმ ადამიანის წინაშე, რომელიც ჩემთან ახლოსაა როგორც ფიზიკურად, ისე სულიერად. გარდა ამისა, პასუხს ვერ ვაგებ ჩემგან ათასობით კილომეტრის მოშორებით მიმდინარე მოვლენებზე, მაშინ როცა შეიძლება, პასუხისმგებელი ვიყო თითქმის ყველაფერზე, რაც ჩემი არსებობის არეალში ხდება.

სხვა საკითხია, რამდენად მნიშვნელოვანია განსაზღვრულ სიტუაციაში პასუხისმგებლობის განსაზღვრისას ადამიანების რაოდენობა და ნაწილდება თუ არა ეს პასუხისმგებლობა ყველა მათგანზე თანაბრად. ამ საკითხის განხილვა შეიძლება როგორც მორალურ, ისე ფსიქოლოგიურ ჭრილში. ადამიანები არც თუ ისე იშვიათად ვიღებთ არასწორ გადაწყვეტილებებს. მაგალითად, თეორიულად ვიცით, რომ თუ ახალი ტანსაცმლისთვის გადანახულ ფულს მშიერ ადამიანს მოვახმართ, ეს გაცილებით მეტი სიკეთის მომტანი იქნება მშიერი ადამიანისთვის, ვიდრე ახალი ტანსაცმელი - ჩვენთვის. თუმცა, როგორც წესი, ასე არასდროს ან ძალიან იშვიათად ვიქცევით. ვგრძნობთ თუ არა დამნაშავედ თავს ამ დროს? ზოგჯერ, ალბათ, კი. თუმცა, როგორც წესი, ეს სინანული, თვითგვემა თუ სინდიდის ქენჯნა მაქსიმუმ რამდენიმე წუთს თუ გასტანს ხოლმე. რატომ ხდება ასე? იმიტომ ხომ არა, რომ ყოველი ასეთი ფიქრის გონებაში გაელვებისას იქვე იმასაც ვიაზრებთ, რომ ჩვენ მსგავსად მილიონობით ადამიანი იქცევა. მილიონობით ადამიანი აყენებს პირველ ადგილას საკუთარ არააუცილებელ სურვილებს და სხვა ადამიანებს შიმშილისთვის „იმეტებს“. როგორც კი ამას ვიაზრებთ, თავს თითქოს უკეთ ვგრძნობთ იმ კოლექტიური პასუხისმგებლობის ან უფრო სწორი იქნება თუ ვიტყვით, უპასუხისმგებლობის გამო, რომელიც კაცობრიობას ახასიათებს. მაგრამ ერთი წამით, სულ ერთი წამით რომ წარმოიდგინო, რომ შენ ხარ ერთადერთი, ვისაც აქვს იმაზე მეტი რესურსი, ვიდრე სასიცოცხლოდ აუცილებელი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლადაა საჭირო და, შესაბამისად, შენ ხარ ერთადერთი, ვისაც ღარიბი ადამიანების დახმარება შეუძლია,  საკუთარი უმოქმედობის გამო თავს ძალიან ცუდად იგრძნობ. მაშინ, როცა საკუთარ უმოქმედობას სხვების იდენტური ქცევით ვეღარ ვამართლებთ, დანაშაულის გრძნობა გვიტევს და თავს მოვალედ მივიჩნევთ, რომ რაიმე უფრო ღირებული გავაკეთოთ და საკუთარი არც თუ ისე მნიშვნელოვანი სურვილები ცოტა ხნით მაინც დავივიწყოთ. სხვათაშორის, არააუცილებელი სურვილების უარყოფის კუთხით, უტილიტარისტები ეპიკურელებს მაგონებენ, რომლებიც, თავის მხრივ, ქადაგებდნენ, რომ ადამიანმა საკუთარ თავში უნდა დათრგუნოს ისეთი არააუცილებელი სურვილები, როგორებიცაა, მაგალითად, ძვირფასი საჭმელი, ტანსაცმელი ძალაუფლება და სხვა. ერთი სიტყვით, ფსიქოლოგიურ ჭრილში საკმაოდ დიდი განსხვავებაა კოლექტიურ და ინდივიდუალურ უმოქმედობას შორის, თუმცა მორალურ ჭრილში, ცხადია, ადამიანების რაოდენობას შედეგისთვის არანაირი მნიშვნელობა არ აქვს.

ვფიქრობ, ისეთ გლობალურ პრობლემებში, როგორებიცაა შიმშილი, სიღარიბე, დაბინძურება და სხვა, ბრალი თითოეულ ჩვენგანს თანაბრად მიუძღვის და ამ პასუხისმგებლობას არ ამცირებს ის ფაქტი, რომ ამ ყველაფერში მარტო არ ვართ. თუმცა კონკრეტულ მოვლენებზე საუბრისას ჩემთვის მიუღებელია სინგერისეული რადიკალიზმი და ვფიქრობ, არაა სწორი იმ გარემო ფაქტორების უგულებელყოფა, რომელიც ამ მოვლენებს თან ახლავს.