Doing the right things right

იტყვი ტყუილს, რომ ვინმე დაიცვა ზიანისგან? თუ გვსურს ამ კითხვას პასუხი გავცეთ აუცილებელია გავეცნოთ მორალური ფილოსოფიის ერთ-ერთ მნიშვნელოვანი თეორიას - დეონტოლოგიას. ეთიკის ამ სკოლაში გადაწყვეტილების მიღების მნიშვნელობა განისაზღვრება  მორალურად მნიშნელოვანი ეთიკური საკითხების გადახედვით და ჩვენი ადამიანური თუ მორალური ვალდებულებებით.

თავდაპირველად მოკლედ განვმარტოთ რა არის დეონტოლოგია. ტერმინი დეონტოლოგია მომდინარეობს ბერძნული სიტყვიდან მოვალეობა (დეონი) და მეცნიერება ან შესწავლა (ლოგოსი). დეონტოლოგიის თანახმადა არჩევანი მორალურად არის საჭირო, აკრძალული ან ნებადართული. სხვა სიტყვებით, რომ ვთქვათ, დეონტოლოგია შედის ისეთი მორალური თეორიების სიაში, რომლებიც განსაკუთრებულ აქცენტს აკეთებენ მოვალეობასა და ადამიანის მოქმედებათა ზნეობრივ დამოკიდებულებაზე. დეონტოლოგია მორალურ ღირებულებას თავად მოქმედებაში პოულობს და არ მიდის შედეგამდე. დეონტოლოგიურ ეთიკაში მოქმედება მორალურად სწორია და კარგად მიიჩნევა თვით მოქმედების ზოგიერთი მახასიათებლის გამო და არა იმიტომ, რომ მოქმედების პროდუქტი კარგია. შესაბამისად დეონოტოლოგიური ეთიკა მიიჩნევს, რომ ზოგიერთი ქმედება მორალურად სავალდებულოა, მიუხედავად მათი შედეგისა ადამიანის კეთილდღეობისათვის. სწორედ ამ ეთიკის აღწერილია ისეთი გამონათქვამები, როგორიცაა ,, Duty for duty’s sake’’ ან ,,Virtue is its own reward’’. ამ ფრაზებში კარგად ჩანს თუ რამხელა მნიშვნელობას ანიჭებს დეონტოლოგია ვალდებულებებს.

დეონტოლოგია, როგორც წესი, გამოხატულია წესებით, პრინციპებითა და მოვალეობებით, რომლებიც გარკვეულ ქმედებებს ზნეობრივად ან აღიარებულად აცხადებს. შესაბამისად ამ თეორიის მიხედვით, მოქმედება რომ ზნეობრივად სწორი ჩაითვალოს ჩემი ქმედება დამყარებული უნდა იყოს იმ მორალურ წესებზე და ჩემი როგორც სუბიექტის ვალდებულებებზე, რასაც დეონტოლოგია აღიარებს და ზნეობრივად მიიჩნევს. მაგალითად, დენტოლოგთა უმრავლესობა ტყუილს და მოტყუებას არასწორად მიიჩნევს პრინციპულად, განურჩევლად იმისა, გამოიწვია თუ არა ამან უკეთესი შედეგი იმ კონკრეტულ შემთხვევაში.

შესაბამისად დეონტოლოგიაში მნიშვნელოვანია  არჩევანი გავაკეთოთ იმ მოქმედებაზე რომელიც იქნება მორალურად სწორი და არ მხოლოდ შედეგზე ან ჩემს სიამოვნებაზე ორიენტირებული. სწორედ იქიდან გამომდინარე, რომ იმანუელ კანტისთვისაც ტყუილი არასწორია, კანტი ტყუილის მოლოდინს თავისთავად ღირებულად არ მიიჩნევს. ეს განსაზღვრება ემყარება კანტის მოვალეობათა წარმოქმნის ფორმულას.  ასე რომ კანტი და დეონტოლოგია ძალიან ახლოს არიან ერთმანეთთან და ორივენი თანხმდებიან იმაზე, რომ მოქმედების შინაარსი დამყარებული უნდა იყოს მორალურად სწორ გადაწყვეტილებებზე. ამავდროულად კიდევ ერთი გამოჩენილი დეონტოლოგი როსი მიიჩნევს, რომ მოვალეობები ემყარება მარტივ ინტუიციას სწორზე და არასწორზე. შესაბამისად ჩვენ არ უნდა გაგვიჭირდეს ამ ინტუიციაზე და მოვალეობებზე დაყრდნობით მივიღოთ დეონტოლოგიურად მორალური სწორი გადაწყვეტილება.

როგორც აქამდე აღვნიშნე დეონტოლოგები ძალიან მტკიცედ და მკაცრად იცავენ წესებსა და მოვალეობებს, მათი დაცვით კი თავიდან იცილებენ მორალურ ზიანს.

ამიტომ უნდა გავნიხილოთ ის შემთხვევა როდესაც ამ წესების დაცვა და პრინციპების შენარჩუნება შეიძლება ძვირად დაგვიჯდეს, შესაბამისად ამ ეტაპზე საჭიროა შედეგების განხილვა. მაგრამ ეს განხილვა შედის ბარიერების დეონტოლოგიაში, რომელიც ამბობს, რომ ამ შემთხვევაში საჭიროა გადაიხედოს წესები და მოვალეობები. მაგრამ გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ჩვენი პრინციპების დაცვა ყოველთვის ასეთი მძიმე შედეგის წინაშე არ დაგვაყენებს.

საბოლოოდ რომ დავსვათ კითხვა, სწორი მოქმედების განხორციელება სჯობს, თუ სარგებლის მიღება? ამ კითხვაზე შეიძლება აზრი ორად გაიყოს, მაგალითად უტილიტარები გეტყვიან, რომ სიტყვაზე ქურდობა და ტყუილი ცუდია, რადგან ის ადამიანებს ართმევს მათ ქონებას და არღვევს მათ უსაფრთოხებას, მაგრამ დეონტოლგები გეტყვიან, რომ ქურდობა არღვევს საკუთრების უფლებას, რომლის დაცვაც ხალხს ევალება. შესაბამისად მოქმედების მცდარობა ბოლოს მაინც მოვალეობის დარღვევაზე დადის.

საბოლოოდ, ვფიქრობ, რომ მორალურად სწორი მოქმედების განხორციელება სჯობს სარგებლიანობას. აქაც იქიდან გამოვდივართ, რომ მორალურად სწორი გადაწყვეტილება წესით უნდა უარყოფდეს სიცრუეს, ბოროტებას და ამავდროულად შესაძლებელია მოგვიტანოს სარგებელი. აქედან გამომდინარე მოქმედებების მორალურად სწორად განხორციელება მნიშვნელოვანია. არსებობს ისეთი ქეისები, როდესაც ჩემი სარგებელი და სხვისთვის ზიანის მიყენება ერთმანეთთან იგივდება, რასაც მორალურად არ ვეთანხმები. კონსეკვენციალიზმის იდეა, რომ მხოლოდ საკუთარი ბედნიერებისთვის უნდა მივისწრაფოდე ზედმეტად ეგოისტურია. რადგან სოციუმში ვცხოვრობთ ეს ავტომატურად იმასაც ნიშნავს, რომ სხვების არსებობა უნდა გავითვალისწინოთ და უბრალო ბარიერებად არ უნდა აღვიქვათ ისინი.